Son tantas cousas tan entrañables que, dende a lembranza, Manolo, prodúcenos aos que somos teus amigos unha ”profunda emoción”, como cantaba Charles Aznavour con notas tan limpas, comparables a esa amizade e ao teu amor por Galicia.
Dime o amigo Xulio Xiz na carta que me dirixe invitándome a participar neste libro “por estimarte incluído, con todo o dereito, no seu intenso período vital... no nome de todos os que gardamos a súa memoria... no aspecto que mellor coñezas ou estimes”. Querido Xulio, unha cousa non quita a outra.
E difícil facer unha escolma cando se trata dun período tan longo e vivido tan intensamente; ademais moitas das miñas observacións van parecer estrañas salvo aos que coñecían a Manolo Regueiro e non eran alleos á miña maneira de ser.
A primeira decisión que hei tomar refírese á lingua que vou utilizar.
Manolo era Director Xeral de Política Lingüística (con ese nome era difícil despolitizala -por esta razón e por outras moitas-). Despolitizar a política é deixala sen contido; o que hai que despolitizar é a lingua. Por que non se fixo? Porque non se puido. Entendeuse xeralmente que se trataba da Lingua Galega. No texto constitucional dise que estamos nunha Comunidade Autónoma bilingüe, aínda que por avatares da Historia préstase unha atención especial á lingua galega con resultado, por certo, moi aceptable, pese a quen pese.
Piñeiro Permuy e Regueiro na Casa de Galicia en Madrid
Transmitiullo así D. Ramón Piñeiro ó profesor vigués D. Xaime Illa Couto na Praza do Obradoiro (non caben mellores testemuñas) despois dunha entrevista con D. Manuel Fraga: “A nosa lingua está en boas mans”. Somos conscientes cada un de nós de que por iso temos unha riqueza, como dicía Ennio nun texto transmitido por Cicerón: “Quintus Ennius tria corda habere sese dicebat, quod loqui Graece, Osce et Latine sciret”. É unha pena que aínda hoxe haxa quen a utilice como arma ofensiva para vituperar a quen fai uso da súa liberdade utilizando calquera das dúas, aínda que coa obrigación de coñecer ambas, en todo caso.
Eu sei que a Manolo lle gustaba que os seus amigos (cóntome entre eles) utilizasen a lingua de Rosalía sen reprender a ninguén por valerse dunha ou doutra. Na miña condición de Conselleiro tiven o compromiso de coidar especialmente á menos favorecida. O resultado coñecíase de antemán, tendo en conta o período que acabábamos de pasar. Coido que non foi malo, pero sen o esforzo de persoas como Manolo Regueiro non sería posible. Era un home aberto e os dous xuntos temos afrontado moitas veces este problema: “Que galego?”. Sempre concluíamos: “O seu galego”. Deixémoslle á Academia establecer o académico, pero sen que o falante teña que falalo con medo.
Non me resisto a contar o que a Manolo e a min nos contou D. Constantino García referido á época en que el era a alma do Instituto da Lingua. No período inicial ían os estudantes polas aldeas e vilas pequenas a facer enquisas e ao intentar unha conversación cos veciños, estes contestábanlles: “Perdonen, yo le hablo moi mal el castellano”. Pasado un tempo, cando chegou o andazo do “canto mais complicado mellor”, pasouse da resposta anterior a “Perdonen, yo le hablo moi mal el gallego”.
A verdade é que hai moitas anécdotas, algunha dentro da miña familia, e podo dar fe da súa veracidade. Está, ademais, publicada por D. Sebastián Mariner nunha revista de Estudios Clásicos. Remontámonos aos anos en que se empezaron a implantar na liturxia as linguas vernáculas. Estábamos en Sambollo e meu pai pediume que o levase a Pontedeume a unha misa que se celebraba os domingos pola tarde na Igrexa da Virxe das Virtudes, coñecida tamén por Virxe das Peras, cun retablo barroco excelente. A liturxia oficiábase en galego e, cando fun a recollelo, demandeille a súa opinión. A resposta foi clara: “Ben, pero entendía mellor en latín”. Quizais os que fixeron aquela primeira versión non se decataron de que eran madre e filla. Manolo contribuíu a que ambas, as dúas, partisen as diferenzas.
Piñeiro Permuy asinando un convenio
Moitas veces comentamos esa resposta de meu pai, que non era motivada por unha defensa do latín na liturxia. Non se atopaba a gusto sen a campaíña, sen os acólitos, co oficiante de cara...
Fixéronnos sufrir dabondo ás nenas e ós nenos de aldea por culpa de non poñer as guturais no seu sitio. Con algunhas aínda hoxe o teño que pensar e, se podo evitalas, evítoas. Danme pánico o “jugo gástrico, aguja, jolgorio” que para min non eran de risa. Descansei cando vin ó profesor Adrados pronunciar o que el cría unha laringal como unha “inspiración”. A Coseriu non lle gustaba nada. É coñecida a súa rivalidade. Miña nai pronunciaba así todas as guturais.
Solicitado, e coido que concedido, perdón por arredarme do tema, torno ó asunto que estimamos todos como principal e mais próximo do que se me encargou. Non dubidei en cumprir o encargo, sen garantir o resultado, aínda que fío moito no proverbio “ex abundantia cordis os loquitur”.
Son varias e variadas as razóns que teño para intentar ese cumprimento: o pai de Manolo (“Paco do apeadero”) e meu pai eran moi amigos, e de moi pequenos Manolo e mais eu fomos xuntos á escola: unha unitaria, administrativamente de nenas, pertencente ao Concello de Miño, tamén administrativamente, pero escolarizábanse alí, asemade, nenos do Fondal de Perbes e de Sambollo, por decreto e sentido común de Dna. Isolina, unha mestra de Ordes que por concurso, e por sorte para os veciños, viñera para esta escola. Recordo o seu enderezo anterior: Isolina del Río Rei, Mestra Nacional, Camelle, Camariñas. É un bo sinal que aínda hoxe recorde este enderezo porque indica que de boa gana lle servíamos, de pequenos, de carteiros a cambio dun caramelo que sempre tiña á man. Mágoa que o carteiro non tivese que chamar dúas veces!
Piñeiro Permuy con Rouco Varela. Ao fondo, Manolo
Deixáchesnos, ben querido amigo, sen que aclarásemos estes dous nomes, Sambollo e Perbes. Por que se meteron no medio de tanto sufixo “–bre” (Boebre, Bañobre, Callobre, Cecebre... aquí puido deberse á maxia do Bosque Animado)? Nalgún caso ti e mais eu atopámonos con eles como prefixo, Breamo, pero debeu ser, tamén, cousa de meigas. A Parroquia de Perbes esténdese desde a Praia de Andaío ata a cima do monte Breamo, salvo os últimos douscentos metros que eran do dominio dos frades. Aínda sen eses douscentos metros, ten unha lonxitude considerable e adaptada a algúns intereses que sospeito pero, como diría Salustio na “De Coniuratione Catilinae”: “Ea res pro magnitudine parum comperta est”.
A capela, preciosa capela e magnificamente conservada, ten un románico asceta e moi milagreiro xa que con nove voltas, se as das calado, concede grandes favores, cousa que Manolo e mais eu nunca acadamos. Quen nos vise, se nos coñecese (seguramente nos coñecía), podía pensar en que mans estaba a educación: equivocábase. De Manolo sempre se aprendía. Ensinaba como quen non quere a cousa.
Está moi estudado, e non son eu quen de mellorar o estudo, o nome das parroquias precedido dunha figura do santoral en amplo sentido: San Pedro de Perbes, Santiago de Boebre, Santa María de Miño e, así, sen excepción, as que podíamos chamar “históricas”.
Tamén San Xoán de Vilanova, da que falaremos mais adiante.
Certamente, sen prexuízo de volver ó principal, merece a pena preguntarse de onde veñen os topónimos de Perbes e Sambollo. Incluso hai un pequeno rueiro que se chama Bollo. A primeira idea deuma Mendez Ferrín. Coincidimos os dous de Catedráticos en Vigo: de pasada, chamoulle SamBoi á miña aldea, en coincidencia co topónimo catalán. Tamén existe un Boi (Bollo).
De Sambollo foi, sen dúbida, a pedra para a Igrexa de San Xoán de Vilanova. Procedía dunhas penas que había no medio da aldea e aínda hoxe non perdeu ningunha cor; dábaselle o nome específico de “galilea”.
Algo así como unha confirmación da causalidade máis que da casualidade. Existiu sempre unha rivalidade entre as dúas parroquias e acusábanse mutuamente de terse usurpado unha a outra terreos para certos servizos: segundo os de Perbes, a Igrexa de San Xoán está en terreos da súa parroquia e, segundo os de San Xoán, o apeadeiro que leva o nome de Perbes está na súa. En todo caso xa debe ter prescrito despois de nove séculos, e así o demostra o equipo de fútbol que estaba formado, fundamentalmente, por xogadores das dúas parroquias. Un dos titulares era Marrete, nome que lle deran a Manolo en Santiago cando cursaba o nivel de Latinidade.
Tamén Perbes ten a súa réplica en Cataluña. Trátase dun coll que leva ese nome e que nalgunha ocasión foi escalado nunha etapa da Volta a España. Non entro en quen lle deu o nome a quen. Os feitos son os feitos, e as interpretacións son sempre máis persoais. Seguro que algún día o profesor Regueiro tomou partido, pero non mo dixo. As correntes viñan de arriba abaixo e os nosos artesáns aproveitáronas moi ben. Aí estaba o Val de Boi, mellor dito alí, con oito Igrexas Románicas.
Piñeiro, Fraga, Regueiro. Sempre maxistral, Siro
Non son, nin moito menos, un gran coñecedor desta nosa e ben querida terra. Non tiven tempo cando tiña posibilidades, e non teño posibilidades cando podía ter tempo. Ademais o listón xa está moi alto grazas o traballo de grandes estudosos que verteron os seus coñecementos e a súa capacidade en arte, paisaxe, ciencia e moita poesía, moita dela fóra dos versos. Unha vez máis voume polos Cerros de Úbeda e aproveitarei para comparalos con Breamo. Pero agora volvo ao noso, á ladeira que mira ao mar, mellor dito, miraba cando lle deixaban os piñeiros e os eucaliptos, agora moitos máis eucaliptos que piñeiros. Gustaríame criticalos.
Empezábamos lamentando a súa presenza para despois aceptala, xa que resolven problemas aos que, de momento, aínda ninguén lles deu outra solución. Con sorriso mesturado con lamento, admirábamos e comentábamos a rapidez con que medraban dun ano para outro roubándonos a paisaxe.
Non quero estenderme máis. Eran tempos difíciles para os pais, para os nenos non. De Breamo a Sambollo, pasando por diante da escola. Así se lle sigue chamando, aínda que agora “non se fai escola alí”. Cada vez que pasábamos Manolo e mais eu, ou eu só, aínda nos daba a impresión de oír o “guirigay” e, sobre todo, de oírlle a Dna. Isolina pronunciar dun xeito especial a frase máxica: “¡Recoger!”.
Chegado o tempo fun para o colexio de Pontedeume. Manolo aínda quedou uns anos en Perbes: non era mala escola. Tiña a D. José cerca da casa e non podía contar con mellor asesor. Axudoulle dunha maneira especial cando faleceu o seu pai e non quixo continuar no Seminario. Neste período da súa vida tampouco eu o teño moi cerca. Retomarémolo un pouco máis adiante, pero non deixaremos de facer un comentario máis ao respecto da súa permanencia na escola de parvuliños de Sambollo.
Cando viña caendo a tarde e sabía que eu estaba no despacho na Consellería, acercábase por alí, sobre todo se tiña noticias de que algo non marchara ben nalgún momento do día (ocorría moitas veces), e dende a porta soltaba aquilo de “¡Recoger!”. Nunca lle esqueceu aquela grata orde. Non sei, el nunca me dixo isto tampouco, se era polo seu espírito de axuda, por ir para a casa (podía ser) ou por outras razóns. Cando non tocaba labores, ofrecíame a min a súa colaboración, aínda que eu pouco tiña que recoller, nin no despacho nin na escola. Naquel momento estableceuse unha empatía entre os dous; empatía que no futuro axudou, por exemplo, aos de Güijuelo a ter un instituto, e á nosa lingua a ser respectada sen os espaventos que tan de moda estiveron nalgún tempo, ata identificalos co amor a Galicia.
Arte de Piñeiro Permuy, visto por Siro
Moitas veces os dous, cando en ton serio, cando en ton distendido, temos falado da escola de Sambollo, indo un pouco mais aló das anécdotas, que podían ser moitas e moi simpáticas (cando ías ao cuarto dos ratos -fun moitas veces e nunca vin ningún, pero, claro, seino agora- non tanto). Aínda hoxe, por morriña dos avós ou dalgúns pais, ou por outros intereses, mantense a loita por conservar esas escolas unitarias, unhas veces polo difícil acceso aos colexios para os nenos pequenos e outras... A experiencia de cada un diralle o que ha de poñer aquí. En Galicia poida que non queden xa máis dunha ducia. Eu, nacido nunha aldea, o entendo, e fixen o que puiden pola permanencia de unha en cada parroquia. Funcionarios da Consellería recorreron toda a Galicia rural recollendo datos e buscando argumentos para manter a súa escola. Para recorrer a provincia de Lugo ofreceuse Manolo con todo o interese persoal que excedía as obrigas dun Director Xeral de Política Lingüística. O resultado coñecémolo todos.
Hoxe quedan moi poucas, case ningunha. Iso si, queda a lenda recollida, xa en color sepia, en tantas fotografías que seguen mostrándose ás visitas; queda a Escola de Doloriña. Queda, ou quedaba, a ilusión dos que como Manolo buscan necesidades polas provincias con anécdotas sen fin.
Amigo Xulio. Non sei se cumprín o que me pedías na túa carta. As miñas vivencias co neno, co Profesor, co político e co amigo abarcan un período moi longo e para min moi rico. Cónstame que tamén o foi para el. Recorremos xuntos unha boa parte do “cursus honorum” e, aínda máis, do “cursus laborum”. Cando o sinale quen ten a facultade para facelo, pasa polo meu despacho e desde a porta dime: “¡Recoger!”.
