Foi un fermosísimo “achádego” recibir unha chamada de José González Santos para falar e encontrarnos. Despois de falar demoradamente, contoume das actividades/reunións cos compañeiros de curso. Eu xa tiña noticia de tales xuntanzas a través de Jaime Viaño e de Dosil. O meu erro ou suposición implícita foi pensar que os “reunidos” eran o grupo dos sacerdotes ou persoas con moita amizade e trato sostido no tempo. Santos “emendou” tal pensamento e falou do libro (“o seu libro”) que vai levar o título do noso himno de 5º, o da “Juventud ardorosa”, do que eu conservaba a partitura, e lla tiña mandado (con erros na ortografía incluídos) a José Martínez Bello.
O proxecto de Santos pareceume ben, pero púxome na perspectiva de incumprir unha promesa feita a unha persoa moi querida e respectada cando lle dixen: Nunca escribirei as memorias! A promesa baseábase, entre outras razóns, na inutilidade da maior parte das memorias que teño lido, por conter sucedidos que, agás para o suxeito que rememora, carecen de interese. Tamén deste erro quixo desembarcarme Pepe, pero o argumento “exculpatorio” atopeino na xuntanza do mes de decembro (2014), ao comprender que non se trata dunhas memorias clásicas, senón dunha rememoración daquilo no que quedase patente unha experiencia significativa na nosa vida e que, téndonos unido, nos permita compartir -a parte dos anos transcorridos- o coñecemento do que tamén foi marcando a evolución vital de cada un de nós. Para min, tal e como vou narrar, foi a experiencia lingüística.
Lugar de nacemento e a vivencia lingüística
É comunmente admitido que os aspectos básicos dunha biografía van unidos ao lugar de nacemento, aos estudos, á profesión (o seu exercicio) e á opción política na que un se “inclúe”, pois ben, en todos eles teño atopado que estivo e está presente o tema dos contextos lingüísticos e a convivencia de linguas.
Hoxe, coa perspectiva do tempo vivido, grazas á invitación do magnífico compañeiro José González Santos, recupero moitos amigos da infancia-adolescencia, infinidade de recordos e o agradecemento de seguir “in itinere”. Coa forza destes sentimentos, atrévome a resumir aquilo que considero o máis sobranceiro do propio itinerario vital.
O meu lugar de nacemento e nenez (11 anos) foi Perbes, parroquia do concello de Miño (A Coruña), concello de onde tamén procederon os compañeiros de curso José Antonio Varela Grueiro (o noso “cadeira”) e Manuel Riveira Pardo (non souben nada del desde os quince anos). Os primeiros estudos alí os fixen, na Escola Unitaria de Nenos e na pasantía de D. Pablo Novo, na veciña parroquia de Leiro e no lugar do Barro do Souto da Vila de Pontedeume. Na escola unitaria de nenos de Perbes produciuse a “primeira experiencia bilingüe que marcará toda a miña vida”. Narro o “sucedido”, sen nomes, pois son o único supervivente dos tres nenos que, unha mañá soleada de maio se dirixían á escola do “Apeadeiro” (parada do tren). Un destes rapaces (+ / - nove anos) tiña que xustificar a súa ausencia da sesión da tarde do día anterior por haber tido que axudar a seu pai nas faenas do campo. O problema, para o protagonista, consistía en explicar ao Sr. Mestre os motivos da ausencia á sesión da tarde do día anterior, máis en concreto, o asunto se resumía en dicir, “en castellano”, o que se expresaba facilmente na nosa lingua materna. Como tiñamos saído con tempo suficiente, chegamos cedo ás inmediacións do local escolar, e redactamos a explicación que, en lingua galega, dicía: “Señor Mestre, onte pola tarde non vin á escola, porque tiven que ir ao monte con meu pai, a buscar mulime para as cortes do gando”. Despois de ter escrita a frase, a tradución ao castelán “saíu” relativamente rápida, aínda que tropezamos en dúas palabras: “mulime” (decidimos traducila por “tojo”) e “cortes”, que, despois de moitas deliberacións e de achegas varias, traducímola por “cortijos”, porque así se lles chamaban na zona de Ferrol (en concreto: na Faísca, onde o compañeiro tiña familiares); tamén excluímos traducir “cortes” por “cuadras”, xa que en Arxentina díselles así aos grupos de casas, e en Madrid chámanlle así-segundo escoitabamos nos “partes da radio”- ao edificio onde se reunían os “Procuradores en Cortes”. Así foi como a breve redacción quedou escrita (na pizarra) desta maneira: “Señor Maestro, ayer por la tarde no vine a la escuela, porque tuve que ir al monte, con mi padre, a buscar tojo para los cortijos del ganado”.
Tan puntual coma sempre chegou D. Manuel, xuntámonos con el, saudounos e respondémoslle a coro. Abriu a porta da aula-escola, e o grupo entrou paseniñamente. Aínda podo imaxinar e rememorar a escena:
- Buenos días, niños.
- Buenos días, Sr. Maestro.
- Señor R. ¿Qué pasó ayer?
- Non puiden vir a escola, Señor Maestro.
- ¿Por algún motivo xustificado?
- Si, Señor, é que...(de corrido, en lingua galega, o rapaz di o que aconteceu)
- Non o teño entendido de todo ben (o Sr. Mestre falaba en galego). A ver, explíquemo de novo, e pouquiño a pouco.
O neno, confiado e contento, explícalle que “non se preocupe”, xa el e os amigos tiñan escrito na “súa” pizarra a explicación en castellano. O Profesor mirou amodo a pizarra, leu a frase cun amplo sorriso. O grupo permanecía en silencio, esperando a orde de que nos podíamos sentar.
Pois moi ben, moitas grazas pola explicación. É ben clara e concisa, perfecto, así se fai. Séntense e imos facer a clase de lingua sobre esa frase. Por favor, escríbaa na pizarra, primeiro en lingua galega, e debaixo en castelán.
O resto da mañá foi unha magnífica sesión de traballo didáctico, nunha escola unitaria! Participamos todos: os pequenos leron (deletrearon) os textos, escribímolos, estudamos os significados, conxugamos os verbos (por primeira vez en lingua galega), informámonos do que era a polisemia de palabras como “cuadras”, “cortes”..., de diferentes formas de coidar o ganado, etc. Unha delicia de clase pola riqueza, a harmonía e a seriedade do asunto que, esperando un problema, resultou unha vivencia definitiva e definidora para toda a miña vida.
Os domingos tiñamos a misa e a catequese na Igrexa da parroquia de San Pedro de Perbes. O noso párroco de toda a vida (47 anos na parroquia), e o meu santo particular, foi D. José Rodríguez Antón. Para min, insisto, era un santo, un modelo, un sabio. Con el aprendín na práctica o pouco que sei da fe e do “perdón”, porque aquel auténtico “home de Deus” superou o maltrato recibido nas épocas dificilísimas da guerra civil, e soubo perdoar, de verdade!, as gravísimas ofensas recibidas. O tema da lingua nunca foi un problema para o Sr. Cura: pasaba dun idioma a outro sen a menor dificultade. Viviamos a convivencia de linguas dunha maneira normal, enriquecedora, e digna.
Formación e enriquecemento lingüístico
Os anos de formación e convivencia no Seminario de Santiago (o noso Seminario) foron ampliando aquelas primeiras vivencias, e fortaleceron os coñecementos lingüísticos tomando como base o latín. Tamén se produciu a toma de conciencia da riqueza que supón o saber idiomas.
Aínda gardo na memoria as primeiras clases de latín (no edificio de San Roque) con D. Alejandro Blanco Carou, as de grego (xa en Belvís) con D. Juan Santos, as de francés (en S. Martín Pinario) con D. Pío e as de hebreo con D. Jesús Precedo. Lembro con especial simpatía e agrado as clases de “Exercitationes practicae: Linguae Latinae” que impartíu o Lic. Perill losephus da Viña Trasmonte (Véxanse os “Kalendarlum” de cada curso que recuperou José González Santos). O seu esforzo para que falasemos en latín foi encomiable. A resistencia dalgúns propiciou unha entrevista/conversa na entrada da aula, creo que a entrevista da que falo “levouna” Martínez Sotelo (o Mozo), acompañado de Barral Sánchez (ónde andará?) e un servidor (Ma-Re-Ten). A afirmación de que estabamos a facer o que nós considerabamos “unha tortura inútil e anticuada” chocou cunha reacción enérxica de D. José quen nos reprochou a actitude dicindo:
- ¡Caríssimos! ¿Cómo se atreven a dialogar con la cátedra, y máxime para discutir las decisiones de la autoridad académica? ¡Son Ustedes unos díscolos!
Esta “rifa” foi seguida dunha longa explicación sobre as utilidades do latín. Neste punto manifestámonos de acordo, pero, falalo na clase? Cortounos en seco para apostillar:
- Si la Santa Madre Iglesia y yo mismo admitiésemos que unos pillos-holgazanes como ustedes se “saliesen con la suya”, caríssimos, la catolicidad sufriría un duro golpe.
Ante a nosa cara de asombro, e sen darnos tempo a responder, deixou no aire a reflexión final:
- Si les hago caso, caríssimos, ¿en qué idioma se va a entender la comunidad universal ca-tó-li-ca? ¿Eh, insensatos?
As clases seguiron o seu curso normal, ás veces foron divertidas coma cando, atrevéndonos a “interrumpir a la cátedra”, se lle facían preguntas: “¿Cómo puedo decir tren, minero...?”. A solución de tren foi a de “series currum a vapore actum”. A opción de mina foi obxecto de moita pillería, quen non recorda: “fodina, fodinae”? A versión de mineiro foi a de “cunicularius”. A diversión veu despois da solución: Cómo podiamos cantar en latín a copla de Antonio Molina “Yo soy minero” (Ego sum cunicularius?). Máis difícil semellaba poñerlle letra a Andrés do Barro na peza que di “O tren que me leva pola beira do Miño”... En fin, non todo era tan divertido, así lembro con espanto as clases de Ontoloxía (“de ente et esentia”) de D. Eladio Leirós, ou as de Cosmoloxía de D. Manuel Silva (“osa fosilia posidemus in quibus mostratur”). O certo é que a ximnasia mental e lingüística foi intensa e extensa.
A convivencia de linguas nunca foi percibida por min como conflitiva, máis ben foi un feito de harmonía entre a seriedade académica e o lecer dos tempos de deporte e xogos. Incluso no recinto académico, nas aulas, o galego era o medio de transmisión confidencial e de complicidade, quen non recorda os “deslizamentos” polo “cazolo”? Era unha maneira especial de “estar e non estar na clase”.
O “traslado” a Salamanca (curso 1962-63) foi o paso intermedio para deixar o seminario. O antecedente desta decisión motivouse pola morte de meu pai en abril dese ano 1962, e coa súa morte “derrubouse o meu mundo interior e parte do exterior”. Iniciouse un período de total desorientación. O único contacto cos antigos compañeiros foi cos que pola Cidade do Tormes estaban (Cortés, Alcántara, Baltar). Os estudos, ao besta!, foron o refuxio contra a desesperación. Alí acrecentouse a percepción da importancia da lingua (no noso caso, das linguas) na constitución do pensamento e da personalidade. En principio, o interese centrouse no estudo de linguas: deste tempo foi o contacto primeiro co inglés, co grego moderno, e de novo, co hebreo. Das clases de filosofía xa desapareceu o latín, en honor á verdade, en Santiago, unicamente recordo dando as clases en latín a D. Luciano (non sempre), a D. Eladio, e especialmente -polo medo ás “chamadas”- a D. Manuel Silva.
En Salamanca, Comedor do Colegio San Carlos.
Nos estudos de licenciatura en Filosofía, o profesor de Lóxica, o galego D. Vicente Muñoz Delgado, tivo un dobre papel. Primeiro, pola dignificación do galego, sempre falamos en galego!, e, segundo, introduciume na Lóxica Matemática explicada en lingua galega. Con esta experiencia “abriume” á primeira experiencia da didáctica en lingua galega. O profesor de Historia da Filosofía (Guillermo Fraile) abriunos ao pensamento contemporáneo: Heidegger, Gadamer, Wittgenstein (entre outros) foron obxecto de traballos de “moito predicamento” naquel tempo. Asemade confirmoume a categoría, no campo da historia, que atesouraba D. José Guerra Campos, xa que os seus apuntes de historia medieval foron a guía de todos os meus estudios desta época. Despois os cursos de doutoramento fixeron que entrase en contacto, entre outros, con D. Manuel Díaz (comentario de textos latinos medievais) e D. José Luis Pensado (estudos sobre o Pai Sarmiento). Estes ilustres persoeiros eran ademais excelentes mestres que sempre sobresaíron polos seus grandes coñecementos, ámbolos dous eran galegos e coñecedores da nosa lingua.
Primeiros anos de exercicio profesional
As urxencias económicas “leváronme”, nos primeiros anos de exercicio profesional, ao Colexio Municipal de San Esteban de Gormaz (Soria), a un Colexio Experimental de Armenteros (Salamanca) e ao Colexio Libre Adoptado de Guijuelo, este era unha “extensión” (na vila dos xamóns) do Instituto de Ensino Medio Fray Luis de León de Salamanca. O traballo nos colexios xunto coa urxencia de preparar as oposicións axudaron bastante na “reconstrución da miña vida”. Neste eido foi decisivo o afortunadísimo encontro dunha nova comunidade familiar, a dos meus sogros, e a creación da propia familia con Mª Teresa á que “viñeron” tres fillos (un falecido antes de nacer). Todo isto implicou o cambio total nas relacións persoais e tamén deixou a un lado a ocupación intensa polos temas de Galicia, pero non da lingua. O maxisterio e a axuda do profesor D. Sergio Rábade Romeo mantiña vivos os coñecementos de Galicia, e o interese sobre a lingua e a filosofía galega.
Despois das correspondentes oposicións produciuse o retorno á terra, na cidade de Lugo que, ao estar bastante cerca de Perbes, facilitoume a recuperación da familia natal. Neste tempo tamén aconteceu o reencontro con compañeiros de estudos da diocese de Lugo e de Santiago, en especial, con Nicolás Vázquez Varela (Catedrático de Latín no Instituto Feminino). Para coordinar os estudos de COU, na Facultade de Filosofía de Santiago, atopeime con algúns antigos compañeiros de seminario. Foi especialmente grato o reencontro con Agustín Dosil e Valiño Vidal, así como doutros novos colegas preocupados polos temas da nosa lingua e das súas aplicacións didácticas. Esta coincidencia de intereses suscitou a necesidade de dispoñer de materiais para o ensino en lingua galega nas nosas aulas. Desta preocupada actividade xurdiu a creación do equipo que redactou os primeiros libros de texto para a asignatura de Filosofía en lingua galega: o primeiro, introdutorio, foi elaborado para o entón denominado 1° de Bachillerato Unificado Polivalente (“Introdución á Filosofía”. Ed. Galaxia, Vigo 1979); o segundo foi unha “Historia da Filosofía” (Ed. Galaxia, Vigo 1980), en principio destinada ao alumnado do Curso de Orientación Universitaria, aínda que os seus contidos eran bastante máis amplos. Este material e outros elaborados por outros equipos de especialistas consolidaron o ensino da filosofía en lingua galega. No aspecto persoal significaron un período de grande actividade didáctica e de profundación nos estudos das relacións entre pensamento e linguaxe.
Neste período o peso intelectual de Jean Piaget foi moi influínte na maneira de enfocar a didáctica nas aulas. Tamén neste tempo se produce o feliz encontro co mestre D. Ramón Piñeiro López, e co grupo da Revista Encrucillada (na que coincidín co compañeiro Acuña). Estas circunstancias inflúen na translación do interese lingüístico ao romanticismo e ao nacionalismo galeguista. As teorías de Risco, Otero Pedraio... e de Humboldt, Herder, Sapir, etc., encaixaban na praxe da aula. Segundo esta teoría, como é sabido, a linguaxe condiciona o noso pensar, por tanto, se a miña lingua é a galega, tamén o meu pensamento é galego e a miña identidade será integramente galega. Así é que a cuestión do idioma é un asunto de fondo en canto condiciona a nosa identidade como persoa e como pobo.
Implementación do modelo de bilingüismo harmónico
No curso 1987-88 vívese a efervescencia da reforma educativa en Galicia. Entran na Consellería de Educación dous magníficos colegas profesores de filosofía: Aniceto Núñez García e Emilio García Bonome. Estes dous amigos formaron equipos de traballo e iniciativas importantes para o desenvolvemento educativo na nosa Comunidade Autónoma. Unha desas iniciativas foi a constitución do Equipo para a Reforma Educativa, do que entrei a formar parte. Aquí seguín o traballo que viñamos realizando en pequeno formato, coa cuestión lingüística de fondo. Nesta actividade administrativa reencontreime cos compañeiros Villasenín, Jaime Viaño e Jaime Tarrío.
Do equipo da Reforma -por cambios na Consellería- pasei a desempeñar a función de Subdirector de Inspección, Innovación e Reforma Educativa. A “actividade diaria”, aínda que tiña un matiz preferente de “xestión”, tamén desenvolvía outra faceta teórica na que aparece con total intensidade a cuestión da presenza dos idiomas nas aulas (casos de inspección de secundaria da que, Deus meu!, -en teoría- era o xefe) e nos materiais da reforma e da innovación. O Equipo da Reforma (os meus colegas), os Movementos de Renovación Pedagóxica, e os sindicatos foron especialmente activos colaboradores inestimables nestes temas. Debo destacar especialmente os proxectos lingüísticos de estudos experimentais de gramática cooperativa interlinguas (francés, portugués, galego, inglés, italiano).
Novos acontecementos políticos no goberno da Xunta (verán de 1998) leváronme a asumir a Dirección Xeral de Política Lingüística, na que “topei” con toda a complexidade da cuestión idiomática na nosa terra. Durante os catro meses de final de lexislatura do chamado “goberno tripartito” (PSOE, Coalición Galega e Partido Nacionalista Galego) puiden pulsar, tratar, e empaparme no “tema da miña vida”, é dicir, a convivencia de linguas. O final de decembro de 1989 e xaneiro de 1990, sabendo que o Partido Popular era o encargado de gobernar Galicia na nova lexislatura, foron dous meses de estudo desde un lugar privilexiado.
A entrada do novo goberno trae a D. Manuel Fraga Iribarne como Presidente, e como Conselleiro de Educación a D. Juan Piñeiro Permuy (nacido en Perbes). Este conselleiro xa era un filólogo ben coñecido polo seu labor pedagóxico en Vigo e por ter sido o xestor desde a Inspección Educativa e desde a Dirección Xeral de Ensinanzas Medias (co Conselleiro D. Víctor Vázquez Portomeñe), que introduce e impulsa o ensino da lingua galega nas aulas. Estes antecedentes, así como o coñecemento persoal, posibilitaron a miña integración no novo equipo da Consellería e, como consecuencia, conduciu ao desenvolvemento en Galicia do modelo de relación lingüística: O bilingüismo harmónico.
Este paradigma basicamente consiste en traballar para lograr a aceptación positiva -superación de situacións diglósicas- das dúas linguas presentes na sociedade galega, e aproveitar esta convivencia harmónica bilingüe para impulsar a potencial riqueza idiomática da comunidade. A teoría e a práctica desta maneira de promover a convivencia lingüística está reflectido na miña publicación “Modelo harmónico de relación lingüística. Estudo en Galicia” (tresCtres Editores, Santa Comba, A Coruña). No ano 2001 foi publicada (na mesma editorial) a versión en castelán.
Manuel Regueiro e Paco Vázquez
A tarefa desenvolvida para promover a nosa lingua foi “extensa” e “intensa”:
- “Extensa” foi a promoción dos estudos Galegos que nos levou a estar presentes en 42 cátedras de estudos galegos en universidades de todo o mundo, por exemplo, en Buenos Aires.
- Intensas tamén foron as campañas de apoio ao uso da lingua galega. Así foron especialmente gratificantes os anos de colaboración cos Delegados de Catequese das dioceses galegas e o convenio coas dioceses galegas (representadas por Mons. Antonio María Rouco) para “ter e estender” todos os rituais na nosa lingua.
Non faltaron momentos de dificultade, mesmo tensos, que se foron superando grazas aos conselleiros que me “mandaban” (Aniceto Núñez García e Juan Piñeiro Permuy), e o “saber de goberno” do Presidente Fraga. Un exemplo podemos velo (obsérvese a viñeta) resumido polo debuxante e amigo Siro López.
Derradeiros anos de exercicio profesional
A tarefa en política lingüística durou ata o verán (mes de xullo) do ano 2000. Co cambio de século volvín ao ensino no Instituto “Ánxel Fole” de Lugo. En xeral, o ambiente tiña cambiado bastante, non obstante percibín o aumento no coñecemento e uso do galego na comunidade escolar.
A presenza de novas materias no programa de estudios, Ética (4° de ESO), Ética e Filosofía do Dereito (optativa en 1° de bacharelato), e Introdución á Socioloxía e ás Ciencias Políticas (en 2° de bacharelato) leváronme a “probar” o traballo en Internet cos propios alumnos. Froito deses traballos “colgamos” na rede (no portal GaliciaDigital) tres publicacións: (1) “19 mozos-as de bacharelato estudan a Constitución de 1978”, (2) “O estatuto de Autonomía de Galicia. Cumio dunha historia”, e (3) “A carta de dereitos fundamentais da Unión Europea”. O estudo da Ética en cuarto da ESO traballeino tamén na aula e dese traballo saíu o libro de texto “Maneiras éticas e contexto” (Ed. Galinova, A Coruña, 2008). Tamén as actividades para a materia de Educación para a Cidadanía desembocaron na publicación “Levantar a convivencia” (Ed. Galinova, A Coruña, 2007).
A partir do curso 2008 ata o ano 2012 (momento da xubilación voluntaria) tiven a grandísima sorte de pertencer ao claustro do Instituto Teolóxico Compostelán. Á parte de impartir Teoría do Coñecemento (para nós chamouse Crítica) e Historia da Filosofía, tiven a oportunidade de entrar en contacto con antigos compañeiros, como Carlos G. Cortés e Fr. Santiago Agrelo (compañeiro en Salamanca), e novos encontros con profesores exemplares, así como cuns alumnos/as que aseguran a continuidade das nosas comunidades. Sobre todo foi unha volta á morriña do pasado. Imaxinádevos dar clase onde fora a nosa sala de estudos durante tres anos, ou onde estaba o dormitorio (tramo) de S. Luís. En fin, a saudade impregnou cada un daqueles dous días por semana nos que acudía -pola mañanciña- a San Martiño Pinario.
Nos derradeiros anos de traballo docente tiven a sorte da incorporación, ao Instituto Ánxel Fole, dun profesor novo chamado Miguel Ángel Martínez Quintanar. Con este novo compañeiro (sobriño de José Martínez Bello) continuamos co traballo pedagóxico, e desta colaboración saíu a última publicación, “Martínez Quintanar, M. A., e Regueiro Tenreiro, M., (2011) Ser cidadán. Ed. Galinova, A Coruña”. Deste libro tamén hai versión en castelán: bilingüismo na práctica.
E ata aquí chegamos, GRAZAS A DEUS. Despois dun perigoso encontro co amable barqueiro Caronte, felizmente sigo neste lado da Lagoa Estigia, e manteño -sempre máis forte- un sentimento con fondo lingüístico.
Manuel Regueiro Tenreiro
(Ma-Re-Ten)
