A Regueiro. In memoriam
Eramos cinco. Somos catro. Cando un xa non é, Manuel Regueiro Tenreiro, e os outros estamos cos dous pés no estribo, eles, a “Introdución á Filosofía e a Historia da Filosofía” (Galaxia, 1979 e 1980), seguirán sendo testemuños de moitas anovadas no eido do ensino en Galicia. Eles restan aí nos aneis das bibliotecas; o que por xunto gardan nas oitocentas vinte e pico de páxinas só se explica desde as sinerxías dun axente colectivo unido por valores comúns. Os vincallos que alicerzaban o grupo non eran de orde económico nin social, senón de natureza cultural e moral. Procedencia da Galicia rural, formación académica consonte aos ideais do humanismo cristián, galegofalantes, docentes en distintos centros educativos, profundamente convencidos de que a inspiración poética e filosófica é irmá xemelga do esforzo cotián.
Autores dos libros de Filosofia
Cando, década dos setenta, na liturxia política, entre os universitarios, nas vilas e cidades de Galicia, se empeza a dicir que a lingua galega debe estudarse, falarse, escribirse, etc., “aínda que sexa mal”, da cabeza do coordinador e factótum do grupo, Ramón Regueira Varela, sae a idea de publicarmos materiais didácticos para a disciplina de Filosofía no bacharelato. Loxicamente, o primeiro no que pensamos foi nun texto para os alumnos de terceiro do plan en vigor, coñecido como BUP.
Os dous libros redactados polo noso grupo foron, e iso serano de por vida, os primeiros da hoxe longa restra de textos escolares escritos en lingua galega.
Estes non son libros de filosofía galega; son manuais que basicamente escollen do arcano milenario da Filosofía, nada no século IV a. de C, os conceptos nucleares da cultura occidental. Pero tamén en Galicia houbo pensadores que con formas expresivas diversas reflexionaron sobre a existencia humana no mundo galego. Aos grandes pensadores da cultura europea era preciso engadirlles os pintores, escultores, poetas, ensaístas, científicos e artistas de todo xénero, que desde Galicia meditaron a realidade galega. Así, en cada problema, conseguimos harmonizar varias perspectivas, todas encamiñadas a que os alumnos descubrisen que, ao cabo, as mesmas ideas poden e de feito revístense con roupaxes diversos. Sen dicilo, os discentes estarán asimilando a idea de que a lingua galega non só ten máxima idoneidade para a poesía e maila narrativa, senón tamén para falarmos de conceptos tan abstractos como poden ser os do ser e da nada, da substancia e da saudade, do eu transcendental e dos ideais intanxibles. Nós mesmos, sen sermos moi conscientes diso, estabamos dando saída a unha moral non tanto codificada canto vivida e sentida como obriga ética para coa lingua e cultura galegas.
A idea motriz que latexa no transfondo dos dous textos é de natureza ética. O feito e maila feitura asentan sobre a ética da responsabilidade para con nós mesmos, para co tempo presente e para coa sociedade galega que nos pagaba as vitelas de cada día.
Aínda cando o uso do galego na docencia regrada non estaba regulado, nunca tivemos problemas legais; tiñamos, si, reticencias e caras reviradas dalgúns pais, mais a aprobación, visto e prace dos alumnos era xeral. No labor de lexitimar, socialmente e academicamente, a utilidade dun texto escolar escrito en lingua galega, tivo un papel sobranceiro o que, tempo despois, tería a responsabilidade administrativa de dirixir a política lingüística da Xunta de Galicia como Director Xeral durante ben anos, don Manuel Regueiro Tenreiro. Acudiu a moitos foros dentro e fóra de Galicia para ben falar dos novos produtos filosóficos nados en Galicia.
En apenas dous anos o grupo artellou con coherencia aspectos ben diversos entre si arredor de cada asunto concreto. O temario da materia de Filosofía programado polo Ministerio de Educación e publicado no BOE baleirámolo na súa totalidade. Información e documentación bibliografía, cuestións para debater e textos para traducir, proverbios e paremias para harmonizar con ilustracións ao caso, precisaban orde e medida; en cada reunión cada contido pasaba pola cabeza dos cinco antes de recibir a aprobación definitiva; despois da cada xuntanza a Olimpia do profesor don Ramón Area Míguez botaba fume na súa casa de Ourense poñendo negro sobre branco o previamente acordado. Non fixemos partillas a respecto do traballo; cada un fixo o máis que puido sen xuxar as achegas do confrade.
Ao pouco de saíren do prelo, as existencias desaparecen das librerías. Galaxia non quixo reeditalos; outras editoriais e outros grupos acudiron prestos ao mercado público con ofertas distintas; agora a lei xa regulaba o uso de textos en galego no BUP. Paradoxalmente, os primeiros textos escolares de filosofía escritos en lingua galega esgótanse precisamente cando a administración regulamenta o uso destes textos e, mesmo a RAG fixa as regras gramaticais universais para a escrita correcta. Nada raro que ao día de hoxe se vendan nas librerías de vello a prezo de ouro; algunha oferta por 500 $ o de “Historia”, por exemplo.
Ademais do galego e da conxunción entre a filosofía dos grandes filósofos e a singularidade galega, hai algo orixinal que signifique unha ruptura co resto de textos ao uso na mesma materia? Son iguais aos redactados en castelán? Teñen algo novo que os distinga dos simplemente traducidos ao galego?
Como primeira resposta cabe dicir que polo que se refire ao de “Historia da Filosofía”, a orixinalidade pouco ou nada pode afectar aos contidos. A sistemática kantiana, por exemplo, é a descrita por Kant. Os comentadores, falen ou escriban na lingua que lles pete, non poden inventar unha nova, agás que pretendan ser máis kantianos có mesmo autor da “Crítica da razón pura”. Polo que se refire aos contidos da Historia da Filosofía todo está inventado; si caben novas relacións e novas aplicacións ás realidades sociais e científicas descoñecidas en tempos de Kant e hoxe conformadoras do mundo presente. No noso texto a novidade non explicitada de todo ben nin metodoloxicamente executada de forma clara é ir desde os problemas e preguntas do hogano aos textos de filosofía de antano para que cada alumno persoalmente conforme o propio criterio. Daquela tiñamos claro que debiamos inmunizar de por vida aos bachareis para esa idea perniciosa de que na Filosofía cadaquén pensa como lle peta; idea da que derivan tres consecuencias lóxicas tan inevitables como daniñas para a saúde mental: para ser filósofo chega con dicir o contrario doutro filósofo; nesta materia vese como a un tolo segue outro; os tolos do pasado nada teñen de proveito para o presente. Precaución que se concretou en practicar como método o axioma de que “o ser social determina a conciencia”. Os “cadros cronolóxicos” que acompañan cada novo tema, precedidos dos “textos motivacionais”, que tan do gusto do profesor Manuel Rivas García eran, están para facer abrollar a idea dunha soterrada concordancia entre a vida socio-política, a cultural e a filosófica de cada momento histórico. A súa función no contexto é estratéxica: a Filosofía coma calquera outro produto cultural está aí para recordarnos como en cada tempo e lugar os pensadores tentearon solucións para os problemas de cada día.
Quizais non fixemos xeito de que as preguntas de hoxe sobre a Física, a existencia humana ou a paz universal, por exemplo, xa nos presocráticos, en Sócrates ou en Kant, tiveron respostas moi asisadas e argumentadas. Acaso non soubemos facer da historia escrita un referente fecundo para o presente vivido. Pretender filosofar sen saber filosofía é tanto coma querer aprender a nadar nunha piscina sen auga.
Os irmáns Regueiro Tenreiro en Perbes
Onde si reloce a orixinalidade é na “Introducción á Filosofía”. Desde os esquemas iniciais ás lecturas recomendadas finais case todo é anovador. Desde as ilustracións e mailos textos introdutorios ás cuestións con interrogante todo vai encamiñado a responder unha soa pregunta. É esta: Que é o ser humano?
Naturalmente, todas as preguntas-respostas están encartadas dentro da corrente chamada Fenomenoloxía. Teñen como eixo o axioma mil veces repetido: “o ser humano é un ser-no-mundo” que ten que facerse, debe facerse e, de feito, faise pola interacción entre o “eu e mailas circunstancias”. Para iso, a apertura ao mundo, aos demais e a si mesmo é imprescindible. Sobre todo nas respectividades sociais eu-ti, ti-eu, nós-vós, vós-nós. Deste presuposto derivan conclusións comunmente admitidas tales coma: o ser humano é unha realidade simultaneamente cultural e natural; un microcosmos no que se anoan o herdado co conquistado, o material, o vital e mailo espiritual; nos humanos a trindade corpo, alma e espírito conforman unha soa estrutura que supera en moito os valores dos tres elementos. O esforzo intelectual para clarexar o posto que dentro do macrocosmos lle corresponde só na materia de Filosofía se reclama como imperativo.
Xa que logo, hai que situalo no todo do Universo, no todo da vida humana, no todo da propia circunstancia e, mesmamente, no todo da existencia de cadaquén. Visto desde as totalidades só resta preguntar polos principios radicais desas totalidades e polo sentido da existencia encarnada no arestora individual. Nese intre conceptual, aparecen a metafísica, a relixión, a escatoloxía, como preguntas ás que a Filosofía non pode renunciar no seus temarios académicos. Ao cabo, o sentido derradeiro da existencia humana (Ética) só desde os fins particulares de cada perspectiva analizada nos vinte e un temas que impón a administración se pode fixar e executar, porque a ética demanda, por definición, realización do propio ideal de vida. Para dar cumprimento a estes obxectivos, a utilización de materiais conceptuais arrincados do almario galego era imprescindible.
Por onde empezar? A psicoloxía é o punto de partida. A novidade radica en que o texto prescinde da psicoloxía racional para ocuparse unicamente da empírica; tiñamos claro que non nos correspondía dar clase nos laboratorios de psicoloxía, senón utilizar os resultados que os investigadores das leis psíquicas formulaban. A psicoloxía ou é científica ou devén nun saber oculto. O primeiro paso para facer unha teoría do coñecemento, unha ética e metafísica á altura dos tempos modernos, isto é, científicas, necesariamente tiña que empezar pola psicoloxía. Sen as achegas da psicoloxía empírica a pregunta radical do texto escolar “Introducción á filosofía” non sería de entrada, senón de fuxida e afastamento do presente da Filosofía no bacharelato español.
En realidade é un texto que ten unha única pregunta, un único tema, un mesmo desenvolvemento para concluír narrando unha historia igual a si mesma que, ás atoutiñadas, convén non esquecelo, segue de camiño.
Os catro que quedamos co pé no estribo non choramos porque te fuches, sorrimos porque viviches, traballaches connosco e por practicares con mestría a retranca galaica.
Estas acordanzas sobre a xestación, nacemento e efémera vida pública dos “Dous Testamuños. Unha Idea” non son para cerrar os ollos, senón para abrilos e fitar de fronte algo do moito que deixaches. Os baños de terra fresca do teu amado Perbes reconfortarante tanto coma antes os de auga na praia, a veciña da porta. Agora descansas nela. Ela, agora máis que antes, seguirá sendo terra sagrada.
