1. Paradigma no que me sitúo: O imperativo vital vivido
Non pretendo facer unha “laudatio” das cualidades ou virtudes de Manolo. Non o vexo acertado, porque só Deus as coñece de verdade e, mesmo, porque outros as coñecen mellor ca min. Ademáis, ás persoas cómpre lembralas como son ou foron, tamén cos seus “límites”.
Tampouco abondaría con fixarse nas cualidades ou límites, sen máis. Faltaríanos por identificar o “espiñazo”, a súa “urdimbre vertebradora”, o “proxecto vital” co que el “se foi facendo”. Eles son o “soporte” da súa vida, á que queremos achegarnos con respecto e altura.
A miña intención é dobre: ir ofrecendo unhas claves de lectura do fondo da vida, en xeral, unha proposta de “urdimbre vertebradora xeral”. Desde esas claves, tentar achegarme á de Manolo, tratando de recoñecela desde elas, xa que elas nos amosarán como foi desenvolvendo o seu propio fondo vital ou capacidades persoais, para chegar a ser o que era.
O que considero máis importante nesta reflexión é deseñar e mostrar un Paradigma global (holístico), un modo riguroso de coñecemento e recoñecemento, que nos garantan averiguar onde é imprescindible buscar para recoñecer o fondo de calquera realidade; o fondo vital humano e, así, atopar a realidade (o espiñazo) de cada persoa e de toda a familia humana. Non un simple concepto abstracto da vida, que se dilúa en anécdotas.
Isto é o que hoxe máis boto a faltar na elaboración do coñecemento, na comprensión da vida e na fundamentación dunha ética global ou da “encrucillada”, porque o Paradigma danos o índice da calidade dos procesos e do produto. Pero, ollo! Os Paradigmas tamén caducan e, igualmente, os seus produtos.
Entendo que o gran Tema do Noso Tempo é o de asumir con altura a tarefa de recoñecernos e facernos. Propoño para iso o “Paradigma Vital Holístico”.
Cada quen poderá despois empregar esta “ferramenta” para percorrer o seu propio camiño; para acadar un sentido ético, que arranque do ser e revirta nun xeito de vivir e pensar, que nos leve a sentirnos “Altos de Moral”.
Sen tales claves dinámicas de lectura, nada se pode considerar feito cun mínimo de rigor.
Non estamos tanto nunha época de cambio, canto nun cambio de época, que esixe un compromiso forte para humanizar a técnica e non tecnoloxizar o humano. Os ordenadores, celulares e outros artiluxios non o resolven todo.
Do mesmo xeito que a construción dunha casa require un Proxecto arquitectónico, así tamén a elaboración dun pensamento e coñecemento coherentes. Esa é a importante función dun Paradigma ou Proxecto dinámico, á hora de pensar e actuar. Desde el, tratarei de recoñecer e amosar tamén algúns trazos do perfil persoal de Manolo, ofrecendo aos lectores a posibilidade de completar o edificio. Entre todos, seguro que sae moito mellor.
De pé, Jose Huerta, primeiro á esquerda
2. Estrutura e achega do paradigma vital humano
Vou tratar estas dúas cuestións amosando inclusivamente cada “elemento estrutural” e mais as súas “achegas” paradigmáticas propias, na comprensión da realidade.
O gran reto da persoa é o de dar razón de si mesma, do sentido profundo da súa vida. Non unha razón que a banalice, senón que a clarifique e permita realizala plenamente. Isto esixe unha aproximación intra, trans e interdisciplinar fontal, para o que é vital o Paradigma empregado.
Unha cousa é saber, outra coñecer e outra aínda coñecer desde e en cada circunstancia. A diferencia ven dada polas “ferramentas” manexadas e polo modo de proceder. Isto xera e é resultado do Paradigma empregado: o Condutista, o Conceptualista, o Cognitivo, ou o Socio-Cognitivo. Detrás de cada un hai un modo diferente de comprender a persoa e a sociedade, e de entender e organizar a aprendizaxe académica e vital. Non fai falta que recorde que estamos na sociedade do coñecemento, xusto porque empregamos o Paradigma Socio-Cognitivo. Os outros Paradigmas están caducados, tanto na Escola coma na vida cotiá. Pode que moitos aínda non se enterasen...
Entendo o “Paradigma Vital Holístico” como o resultado ou unha forma concreta de aplicación do Paradigma Socio-Cognitivo, e propoño como seus elementos estruturais para a comprensión da realidade persoal, os seguintes:
- A “perspectiva de aproximación”, como método de comprensión da persoa.
- A “vocación vital”, como fondo patrimonial do ser.
- A “vocación vital vivida”, como síntese de realización persoal.
2.1. A “perspectiva de aproximación”: Nacer e facerse
Quero situarme na liña orteguiana de afirmar que a “perspectiva” é un compoñente básico (non un simple punto de observación) da realidade, mesmo da persoal e, por iso, tamén do seu coñecemento. Cómpre, pois, non tomar a “perspectiva” como anécdota, senón recoñecela como categoría. É o que coñecemos como “Perspectivismo”.
Este método de comprensión da realidade humana esíxenos recoñecer a radicalidade da vida (nacer), tamén como referente imprescindible na fundamentación da ética, pois “... a vida énos dada, mais non nos é dada feita”. Facerse é o
imperativo ético básico, “inscrito” na mesma vida. Querer comprender a vida de Manolo sen esta referencia sería equivocado e van...
A “perspectiva” é, pois, a primeira das “ferramentas básicas” (elemento estrutural) que me parecen imprescindibles para chegar, logo, a identificar adecuadamente os materiais de fondo e o proceso de construción da vida, tamén da de Manolo.
Non é o mesmo ver a Catedral de Salamanca desde o Tormes, ca o Tormes desde a Catedral: a perspectiva cambia o contido e a forma, e esixe un proceso permanente de coñecer e metacoñecer.
Aquel seu talante claramente tinguido dun notable grao de timidez-franqueza dubitativas ou de introversión-agudeza-“pillería” que, entre outras cousas, o caracterizaban, paréceme que é unha boa “perspectiva” de aproximación á súa persoa. En todo caso, é o outeiro desde o que eu me vou achegar á algúns trazos humanos da súa rica personalidade.
Non quero ocuparme tanto de reseñar os seus datos anagráficos (coido que son coñecidos), senón, fixarme nos biográficos, en canto realización tamén dos outros.
O perspectivismo obríganos a valorar a diferencia substancial dos mesmos, pois o home é de onde nace, pero tamén de onde “pace”, contando con que “non se pode ver sen mirar”, e con que “o perspectivismo inclúe tamén un xuizo de valor”. Por iso, en teoría, é posible que determinadas realidades “anagráficas” (data e lugar de nacemento) sexan, con todo, moi pouco “biográficas” (irrelevantes nun determinado proxecto de vida), ou, pola contra, “marquen” de xeito notable e mesmo constitúan unha “circunstancia” moi importante na vida dunha persoa, como estou seguro que aconteceu na de Manolo.
Esta perspectiva de aproximación desde o seu “talante” vai tomando corpo en dúas referencias fundantes: Perbes e Salamanca.
Ambas constitúen unha imprescindible perspectiva de ida e volta (Perbes desde Salamanca, Salamanca desde Perbes) na súa tarefa de facerse, de “chegar a ser”, e dúas canteiras fundamentais para acadalo. Non simplemente dúas localidades.
Cómpre subliñar que nesta viaxe de ida e volta, a súa vida vaise facendo tamén Outra, vai realizando nel a “Outreidade” recibida (vida dada, pero non dada feita). Isto vaino levando a descubrir que mellor ca falar da “outra vida”, é máis apropiado falar da “vida outra”: da única vida, que se vai facendo outra no tempo, aberta á eternidade. (Podiamos tomar nota disto á hora de revisar conceptos e terminoloxía “funerarios” e non, para falarmos, non da outra vida, senón da vida eterna, p.e., ou aínda moito mellor: Da “Eternidade da Vida”, tal e como se di no Prefacio da Misa de difuntos: “a vida transfórmase, non remata”. Polo tanto: “temos” só unha). Vivindo xa agora a Transcendencia, a vida vai entrando na “Outreidade”, vaise facendo outra, permitíndonos dicir “Deus á vista”, e exclamar “... fixéchesnos, Señor, para Ti...”. Manolo construiuse nesta perspectiva, cando era mozo e cando xa o era menos.
Fixen esta última reflexión, que se cadra pode resultar algo complicada, para poder captar mellor a súa maneira de vivir e de expresarse. Nun dos encontros varios dos últimos tempos, contándome cómo se atopaba, díxome: “Estívenche moi preto da outra beira”. Non me dixo: da “outra vida”. Iso supón que el “manexaba” unhas categorías de pensamento filosófico e teolóxico, un Paradigma ou “perspectiva”, coma a que deixamos descrita. (A manía de falar da “outra vida”, non será para xustificar a falta de compromiso coa vida aquí?).
A vida para el tiña, pois, dúas beiras. Para poder percibila así, hai que saber que esta e maila outra beira teñen en común que son beiras do mesmo río. Teñen tanto en común coma o Pen-último (o temporal da realidade) e o último (o definitivo da mesma). É ilóxico un sen o outro: falar dun, é pola referencia ao outro. Lóxica e metodoloxicamente, abonda con recoñecer a secuencia: penúltimo-último-ÚLTIMO. O ÚLTIMO con maiúsculas é precisamente aquel a quen os crentes chamamos Deus. Se afirmamos coñece-lo penúltimo, ¿cómo podemos ignorar o último-ÚLTIMO? Así chegamos a recoñecer ao Creador desde e na creatura e a esta, desde o Creador (ida e volta). O Último inclúe o penúltimo de xeito pleno e sen data de caducidade.
A premisa que veño de poñer lévame á seguinte conclusión: sería inxusto non recoñecer que a fe relixiosa vaise así constituíndo como elemento clave do fío conductor, o “Espiñazo” da vida de Manolo. Seguriño que, xunto coa presenza impagable de Maite e dos seus, a súa fe relixiosa explica, entre outras moitas cousas, a maneira de teimar pola vida (“bonumn certamen certavi”), mesmo ata esgotarse (“cursum consummavi”). Máis aínda: que a vida e a historia só teñen sentido pleno, cando se viven no seu Sentido Último. Cando, coa madureza do coñecemento filosófico e teolóxico, que nos capacitan vitalmente para dar razón de nós, se realiza unha experiencia madura de Deus que, sendo o “Radicalmente outro”, radicalmente último, tense feito penúltimo en Xesús Cristo, que proclama con forza: quen me ve a min (esta beira), ve ao Pai (outra beira). Por iso Manolo pode falar con propiedade da outra beira da vida e proclamar: “fidem servavi”.
Tamén me falou noutra ocasión do benestar e paz que experimentara ao recibir o Sacramento da Unción e o Viático... El sabía ben que iso non era unha especie de salvoconducto de nada, que a Eucaristía non se pode entender coma “un Privilexio do que cómpre estar orgullosos!!!” (A miseria xera miseria, tamén a relixiosa...). Era a consecuencia e o xeito de amosar a madureza do seu coñecemento vital da outra beira, desde a achega que a fe xa fai nesta, consciente de que tamén o Viático e a Unción nos capacitan para seguir “subindo”, na tardiña da vida. Todo isto permitíalle dicir: sei “Quen” me agarda na outra beira, pois xa viaxabamos xuntos na mesma barca. Alí vereino sen o prefixo “Pen”.
Seguro que, aínda que a música non era o seu forte, agora está ben ledo de seguir cantando o “Gaudeamus igitur”, e de contemplar o froito pleno do “Salmantica docet”.
Cómpre dar un paso máis, na mesma liña orteguiana, notando que “... na biografía intentamos reconstruir intelectualmente a realidade dun ‘bios’, dunha vida humana..., que non se parece en nada á ‘zoé’”.
Paréceme importante subliñar isto nuns tempos nos que dá a impresión de que o biolóxico (a vida humana, o psico-xenoma) se pode reducir a zoolóxico, sen que pase nada ou, como moito, xustificándoo pola “cantidade” de xens que temos en común; tempos tamén nos que os esforzos por “facerse” só interesan se se pagan ben, se se agarda algunha prebenda, borrando do horizonte o seu “Sentido Último”.
Deixamos así constancia dalgúns trazos importantes, en canto “outeiros” ou “Perspectiva” de aproximación ao fondo da súa vida, na que a permanente relación dialóxica de “Nacer e Facerse” culminan na riqueza plena da “outra beira”.
Completamos este percorrido amosando as outras dúas realidades estruturais fontais:
- “A primeira consiste en determinar cal era a vocación vital, o que a persoa tiña que ter sido”.
- “A segunda a fidelidade, a súa vida posible. Esta permítenos determinar a dose de autenticidade da súa vida efectiva”.
Con estas tres ferramentas, “perspectiva”, “vocación vital” e “vocación vivida”, e cos materiais ou contidos aos que nos remiten, entendemos facilmente que unha vida non está constituída tanto polos seus datos anagráficos, canto polos biográficos, é dicir: polo seu “ser”, que fai posible e esixe un “modo de ser”, e que se concreta nun “modo de obrar” ou xeito de vivir. Isto constitúe o destino íntimo que é (non que ten) cada quen e que debe realizarse nun contexto (circunstancia) concreto.
Entendo que este é un bo “marco de referencia” para a comprensión da vida, tanto da propia coma da allea. Desde el quero seguir achegándome á de Manolo, cousa xa ben máis difícil e, en todo caso, moi persoal. Desde esta “perspectiva vital” (camiñante SI hai camiño), seguímos facendo camiño.
2.2. A vocación vital: Dispoñibilidade cordial
Ao falar de “vocación vital” refírome aos elementos diferenciais que forman o fondo do noso ser: “xens” e “capacidades”, xenoma e psicoma, e que constitúen a base para podermos chegar a dicir “EU”, atributo só da persoa, tamén en sentido “Transcendente”. Deste xeito, concluímos con propiedade que o “eu” dun home xorde/é a súa propia vocación (psico-xenoma), que unhas veces coincide máis, outras menos e ás veces nada cun oficio ou profesión.
A perspectiva de nacer e facerse xa nos foi permitindo descubrir realidades fundantes na vida de Manolo, das que agora cómpre amosar adecuadamente a súa urdimbre vertebradora. Sen dúbida que son moitos os trazos que constitúen o fondo da súa vocación vital. Fíxome no de “dispoñibilidade cordial”, porque coido que é un dos eminentes e que abrangue moitos outros. A mesma sapiencia popular sostén que o mellor que se pode dicir dunha persoa é que “ten un gran corazón!”, e o peor, que “non ten corazón!”.
Unha das expresións coas que amaba referirse ao seu contorno era: “a nosa xente”.
O sentido connotativo da linguaxe permítenos recoñecer nesta expresión un xeito cordialmente fermoso de nomear a “fraternidade universal vivida”, e de remarcala coa forma que el tiña de percibila e vivila na escola, na sociedade e non só na familia.
O seu interese pola vida da xente non tiña nada que ver coa curiosodade, moi frecuente en mentes “pequenas”. Era unha forma de “proximidade”, de amor ao “próximo” no servizo.
Non exteriorizaba facilmente os sentimentos, pero si estaba “atento” aos outros e se ocupaba de non facer da vida académica un “modus vivendi”, senón un “modus operandi”, promovendo unha boa simbiose sociedade-escola, para que o seu traballo revertise na sociedade.
Outros coñecen mellor ca min o esforzo que ten feito tamén (non sen dificultades e envexas) para dinamizar o ámbito da Filosofía na cidade de Lugo. Por iso só o nomeo.
Eu podo testemuñar a súa colaboración académica desinteresada e xenerosa na Escola Diocesana de Ciencias da Familia, en Lugo, aló polos anos oitenta do outro século.
Igualmente, o fondo compromiso persoal na defensa que ten feito de tal iniciativa de vangarda daquela, fronte a mentes “locais” (máis locais ca mentes: sempre o “localismo”, o “que hai do meu?”) pero con poder e intereses persoais para afogala. Pensaban que a familia caía do ceo xa feitiña e se, polo camiño, xurdían problemas, sempre se podía botar man das tres avemarías. Que tristeza! Agora, tarde piaches!!!
Curiosamente, o Papa Francisco, non sen superar tamén graves atrancos por parte de outras “mentes locais” actuais, vén de instituír agora na súa diocese (Roma) e impulsar en todo o mundo o Grao Universitario de Estudio das Ciencias da Familia, en canto referentes imprescindibles para deseñar unha Pastoral Familiar de altura. Para que un coñecemento académico serio da realidade familiar poida, logo, traducirse no acompañamento da mesma, segundo a achega das ciencias e as esixencias dos diferentes “momentos” do facerse da familia, na circustancia concreta. Isto, corenta anos despois. Parece que as tres avemarías seguen sen abondar. Cousas que pasan!!!
Remarcar o compromiso de Manolo, tamén desde esta perspectiva, permítenos afirmar o seu empeño, non só intelectual, senón tamen cordialmente social, que nos amosa parte da forza de seu “fondo vital”, da súa “vocación”, posta ao servizo do que se entende que vale. No tempo van depurándose as propostas con futuro, fronte aos localismos varios.
2.3. A vocación vital vivida: Escoitador e escrutador da realidade
Seguimos tomando como referencia o escrito antes, a propósito do seu “nacer e facerse”, para descubrir tamén algúns trazos da súa “vocación vital vivida”.
Seguro que o seu gran corazón era quen o impulsaba a gozar escoitando, sobre todo, aos construtores e “depositarios” dunha grande parte da nosa historia. É certo que os libros conteñen e ilustran moitas cousas da vida, pero non o é menos que hai persoas que son coma libros abertos, onde un pode e debe atopar razóns para vivir dun determinado xeito.
Este afán escoitador e escrutador levouno a moverse en eidos importantes da vida galega e iso reforzou e fixo medrar a súa tendencia e capacidade de empatizar con ela.
É xusto, pois, remarcar a persoa que había detrás, sobre todo dese afán de contribuír á promoción da realidade na que con tanto gusto vivía.
Como ten dito tamén Ortega, era un deses homes “...que dispara ao alto a súa existencia, e isto disciplina automáticamente tódolos seus actos e ennoblece ata o cotiá. O home superior non o é tanto polas súas dotes canto polas súas aspiracións, se por aspiración se entende o efectivo esforzo de ascensión e non o crer que xa ten chegado”.
O “esforzo de ascensión” incluía para Manolo saberse compañeiro de camiño, ou mellor aínda: acompañado no camiñar (e por certo, ben acompañado) e “Home Libre”.
Todo este compromiso non o vivía de calquera xeito, senón con “intelixencia”. Tendo en conta que a evolución semántica das palabra nos axuda a comprender o seu significado, notamos que a palabra “inteligentia” parece proceder do que os latinos chamaban, primeiro “eligentia” e logo “elegantia”. Pois ben, seguro que practicando o acto e hábito do recto elixir foi como Manolo chegou, con intelixencia, a superar a dependencia como forma de vida e a tentar vivir a súa como “Elegancia”, pois “elegante é o home que nin fai nin di calquera cousa, senón que fai o que ten que facer e di o que ten que dicir... Elegancia debería ser o nome que desemos ao que torpemente chamamos Ética”.
A súa “elegancia” non era a “elegancia palaciega”, que facía/fai dalgúns “persoas de confianza” e “mérito” suficiente para encomendarlles “cargos” de importancia, práctica por certo aínda moi frecuente nos nosos ambientes... Aquela era/é a elegancia do sometemento dócil á vontade do outro que, nalgúns casos, mesmo se pretendía facer pasar pola vontade de Deus! Deste xeito, unha das dúas: ou un se baleiraba de “contido propio”, e daquela estaba oficialmente no “camiño da perfección”, ou trataba de ser si mesmo, co que era moi fácil que para el “non houbese lugar na pousada”. Disto sabía moito o noso Manolo.
Todo isto “evolucionou” moito...; a versión moderna da “elegancia eficaz” pasa polas consabidas “oficina de información”, “gabinete de prensa”, “páxina web”, “redes sociais...”, e cousas así. Contan que noutros tempos se aconsellaba: “Señor Ministro, viaxe vostede menos e lea a prensa!”. Mais eses eran outros tempos! Agora, moito peor, aínda que tamén cunha esencial diferencia: a de dispor doutras posibilidades de acceso á información, que permiten poder neutralizar o que se quere facer pasar pola “verdade única”, mesmo esquecendo aquelo de “a verdade faravos libres...”.
A modo de conclusión: a calidade da súa “elegancia” de escoitador e escrutador levávao, como consecuencia, fundamentalmente a dúas actitudes:
- Preocuparse por coñecer e dar a coñecer..., non por inventar a realidade e logo, predicar ou impoñer o invento.
- Preocuparse por estar presente e ser testemuña, non por “utilizar” aos outros e logo deixalos tirados, se se lles ocorría pedir a palabra para opinar... Estaba afectivamente e efectivamente moi lonxe do “usa e tira...”.
Quen escribe estas liñas é e séntese beneficiario directo da vida de Manolo e de Maite. Ben coñecida é a afirmación que di: “detrás dun gran home, sempre hai unha gran muller”. Mesmo por iso escribín deste xeito o que veño de escribir. Polo tanto, non só o fago con agarimo, senón, sobre todo, coa máis fonda gratitude e, na medida das miñas posibilidades, co compromiso de contribuír a que non esmoreza, porque, na morte hai máis ca morte.
Lugo, 22 de febreiro de 2020 (Día da Cátedra de San Pedro)
