O noso amigo Manuel Regueiro, na súa calidade de responsable da Política Lingüística da Xunta de Galicia, estaba especialmente preocupado por dar unha resposta axeitada ao problema do bilingüismo, que era obxecto de disputas e polémicas en distintos sectores da sociedade e, en concreto, entre as diferentes sensibilidades políticas da Comunidade Autónoma.
Para uns a situación lingüística de Galicia esixía unha política máis agresiva no tocante á aprendizaxe e ao uso das dúas linguas, a galega e a castelá, que comparten oficialidade na Comunidade. Para outros a política lingüística que se exercía era a adecuada, pois era coidadosa en non xerar actitudes de rexeitamento por unha excesiva esixencia no uso do galego en determinadas situacións.
Neste contexto, e con estas preocupacións, compartín puntos de vista e información en moitas reunións de traballo con Regueiro, que era consciente de que ao bilingüismo se lle prestaba moita atención como problema político e social, pero escasa desde a perspectiva psicolóxica e educativa. En concreto, o noso amigo necesitaba coñecer o verdadeiro alcance do bilingüismo no desenvolvemento intelectual e na configuración da personalidade dos nenos e mozos galegos.
Así pois, partindo da consideración do bilingüismo como feito social, o seu interese centrábase en coñecer o bilingüismo como feito psicolóxico. O afondamento neste campo tivo importantes efectos e orientacións para xustificar e defender a implementación na Comunidade Galega do chamado “bilingüismo harmónico”, que marcou os pasos da política lingüística do Goberno de Galicia.
Manolo, Maite, María Victoria del Barrio, Mercedes Caneda, Helio Carpintero Agustín Dosil e Eduardo Pereira
As bases conceptuais e os resultados das investigacións realizadas neste campo permítennos a súa xustificación en función das seguintes consideracións:
1) Pártese de que bilingüe -e, en xeral, polilingüe- é o individuo capaz de utilizar dúas ou máis linguas en calquera situación e con parecida facilidade e eficacia (separámonos de quen considera que o bilingüismo empeza no momento no que o individuo é capaz de construír frases noutra lingua e non só traducir palabras).
2) A acumulación de individuos bilingües nun mesmo territorio, nunha mesma sociedade, converte o bilingüismo de individual en colectivo, de feito psicolóxico en feito social. En consecuencia, o bilingüismo colectivo é a suma de bilingüismos individuais.
3) Os individuos non se converten en bilingües por azar, senón porque se atopan con outras persoas coas que entran en relación e que falan outras linguas, obrigándoos a situación a ser bilingües. Polo tanto, a situación é crucial, fundamental, xa que o bilingüismo é só a consecuencia deste feito.
4) Ambas as perspectivas, psicolóxica e sociolóxica, son solidarias e complementarias, pero de ningún xeito han de confundirse. Tan distintas son que a palabra bilingüe ten un significado distinto segundo se aplique a un individuo (capacidade para usar dúas linguas distintas) ou a unha sociedade (vixencia de dúas linguas distintas nun mesmo lugar e entre os membros dunha mesma sociedade), e nalgunhas ocasións úsase a palabra bilingüismo para referirse ao comportamento individual e a palabra diglosia (bilingüismo en lingua grega) para referirse á situación colectiva.
5) O neno que medre nunha familia na que se falen dúas linguas aprende a falar as dúas simultaneamente ou cun pequeno desfasamento temporal. Xa que logo, é capaz de pensar e comunicar unha mesma realidade en dúas formas lingüísticas distintas. É un proceso normal que está ao alcance das capacidades intelectuais de todos os nenos.
6) O neno que empeza a falar en dúas linguas distintas mantén separados os dous códigos, e utiliza un ou outro segundo o interlocutor. A aprendizaxe simultánea de dúas linguas vese favorecida se cada lingua está adscrita a unha persoa. O bilingüe non só posúe os códigos separados, senón que é capaz de pasar de un a outro case automaticamente no momento en que varía o interlocutor ou a situación.
7) A linguaxe é o noso medio principal de comunicación e, á vez, é instrumento do pensamento, debido a que pensamos de forma verbal e entendemos a realidade a través dunha linguaxe.
8) Durante bastante tempo houbo unha disputa sobre se o pensamento e a linguaxe eran ou non a mesma cousa. A existencia do bilingüe, capaz de soster un mesmo razoamento en dúas linguas distintas, ou empezar nunha e continuar na outra, vén demostrar que non se debe confundir a actividade intelectual, o pensamento, coa expresión lingüística.
9) Ata non hai moito, críase que a aprendizaxe simultánea de dúas linguas prexudicaba o desenvolvemento intelectual. Baseábase esta crenza na lectura incorrecta dos resultados de investigacións realizadas con deseños deficientes. Na actualidade existe evidencia de que non só non prexudica o desenvolvemento intelectual, senón que o favorece e o estimula.
10) É certo que a adquisición das competencias lingüísticas do bilingüe adoita experimentar un certo atraso se se compara co monolingüe (o repertorio de palabras de cada lingua pode ser inferior ao do monolingüe, pero se se suma o repertorio das dúas supérao), mais non hai ningún motivo que impida que o bilingüe alcance o nivel do monolingüe, aínda que sexa máis tarde.
11) A escolarización debe iniciarse na lingua materna do/a neno/a. Cunha pedagoxía adecuada, non hai razón para pensar que o bilingüismo produza máis dislexias ou outras anomalías que o monolingüismo. Ao mesmo tempo, o bilingüe está en mellores condicións para aprender unha nova lingua, tan necesaria hoxe en día, e que vén esixida polo sistema educativo actual.
12) Entendemos por personalidade a organización da conduta nunha unidade individual e integradora que goza dun aspecto cognoscitivo: a unificación da experiencia nunha autoconciencia que chamamos “eu”. Nesta integración, a linguaxe desempeña un papel determinante, posto que o coñecemento de nós mesmos e da realidade ambiental exprésase, en boa medida, de forma verbal. Esta función integradora da linguaxe no caso do monolingüe é fácil de comprender, e no caso do bilingüe dispón de dous códigos distintos para descubrir e consolidar a súa propia identidade persoal. Poida que, con frecuencia, sexa a lingua materna, pero non necesariamente, xa que vai depender de se na outra lingua gañou suficiente terreo no ámbito da intimidade (que, doutra banda, é unha característica do bilingüismo).
Estas e outras consideracións, que hoxe asumimos facilmente, non as tiñamos tan claras hai moi poucas décadas. A relación do bilingüismo coas actitudes, do bilingüismo coa cultura, entre outras, tívoas moi en conta o noso homenaxeado na política lingüística que con tanto acerto levou a cabo.
Así pois, estas e outras reflexións sobre a dimensión social e psicolóxica da linguaxe levaron ao noso amigo Manuel Regueiro a apostar por un bilingüismo harmónico capaz de responder ao mesmo tempo ás necesidades da sociedade galega, en especial ás das novas xeracións, e así poder gozar todos do privilexio de compartir dúas linguas, a castelá e a galega, faladas por millóns de persoas en todo o mundo.
Estas reflexións foron obxecto, así mesmo, dun amplo traballo de investigación presentado polo propio Manuel Regueiro como tese de doutoramento na Universidade Complutense, dirixida por outro ilustre lucense, o profesor Sergio Rábade, e que mereceu o maior recoñecemento por un tribunal de expertos.
Un gran traballo que se inscribe na liña do bo facer, das boas prácticas e das cousas ben feitas dunha das persoas máis boas e xenerosas que deu Galicia, e coa que tiven a honra e a dita de compartir unha grande e profunda amizade.
