1. As IV Xornadas do Ensino en Ourense de 1980
Por varias razóns as IV Xornadas do Ensino en Ourense de 1980 foron importantes para min. Se non me engano, foi nelas onde Ramón Area Míguez, Ramón López Vázquez, Ramón Regueira Varela e Manuel Regueiro Tenreiro presentaron a algunhas persoas os libros de texto “Introducción á Filosofía” (Galaxia, 1979) e “Historia da Filosofía” (Galaxia, 1980). Se tampouco me falla a memoria, o colectivo Vacaloura (máis de 50 profesores) presentou o sonado “Matemática-1” (Xerais, 1979) para o ensino do BUP. Alguén me comentou que o ensino das matemáticas en galego tiña unha dificultade adicional.
A iniciación do ensino en galego fómola empezando de maneira individual e voluntarista nos anos 70. Pero, aínda en 1980, tiña moitas dificultades. Había que elaborar un material didacticamente ben feito, pensado para que os nosos alumnos fosen, en cada asunto, do coñecido ó descoñecido, do próximo ó remoto, e do fácil ó difícil. A lingua era unha vantaxe pero tamén presentaba algunhas dificultades, maiormente, pola falta de tradición terminolóxica.
Nas dificultades non sempre dabamos coa solución técnica á primeira. E xa mesmo corrían nos claustros de profesores algunhas loias viperinas coma esta: “Os profesores que ensinan matemáticas en galego, cando teñen que dicir 2 x 2 x 2, é dicir, 23, dous ó cubo, realmente dinlle ós alumnos dous ó caldeiro. E, cando falan de conxuntos, ós campos chámanlles leiras; e ós campos magnéticos leiras magnéticas e ós diagramas de Venn, leiras troqueiras”. O sorriso que hoxe producen estas cousiñas era daquela moi decepcionante. O galego tivo que ir incorporando funcións novas, coma o ensino das máis diferentes materias, sen dispoñer de ferramentas lingüísticas como os léxicos de especialidade peneirados por equipos de lingüistas.
Falo de libros de texto de filosofía e de matemáticas que tiñamos na man en 1980 e temos que lembrar que o Estatuto de Autonomía de Galicia aínda viría en 1981 e que a Lei de Normalización Lingüística aínda chegaría en 1983; que a Radio Galega empezaría a emitir en probas no 24.2.1985 e a programación regular no 29.3.1985; e a TVG no 24.7.1985 e a programación xa regular no 1.9.1985.
Poida que, por ser eu de letras, me impresionase máis o feito de que en 1980 Regueiro e os seus colegas xa tivesen armado o ensino da filosofía en galego. Pero aqueles dous exemplos (de filosofía e matemáticas) convencéronnos a catro latinistas para unírmo-las nosas forzas e ir preparando tamén un método para o estudo do latín en galego. Antón Miramontes, Concepción Sande, Xosé Souto e mais eu tardamos aínda tres anos máis en poñer en pé un material para o ensino do latín en galego no único curso común (2º de BUP). Traballando en institutos distantes, aínda sen ordenadores nin Internet, démolo completado en 1983, experimentámolo no curso 1983-1984 cun texto multicopiado polo párroco de Barallobre (Fene) Elías Seoane Ramírez. Pero, cando en 1984 conseguímo-la aprobación oficial como libro de texto, ningunha editorial galega o considerou viable: síntoma inequívoco de que galeguiza-lo ensino non era tan doado como algúns predicaban. Dirixímonos á Xunta de Galicia e, por fortuna, escoitounos a Consellería de Presidencia, na que había un Conselleiro (Barreiro Rivas) e un Secretario Xeral (García Cotarelo ) que no seu día aproveitaran ben as horas de estudo de latín e quixeron axudar a nacer aquel primeiro libro de texto de latín en galego. Nótese que nós chegamos co noso único libro cinco anos despois do primeiro de filosofía en galego. Estes eran Manuel Regueiro Tenreiro e os seus tres colegas.
Insisto en que Manuel Regueiro foi dous anos por diante do Estatuto de Autonomía de Galicia (1981) e catro por diante da Lei de Normalización Lingüística (1983). O que en 1989 sería Director Xeral de Política Lingüística viña sendo un dos profesores que tiñan máis camiño feito na normalización do galego no ensino da súa materia. E oito anos despois de deixar de selo, aínda completaría a oferta didáctica. Insisto nisto, porque me doe que haxa xente ilustrada que de Regueiro só coñeza o sintagma “bilingüísmo harmónico” (non sempre suficientemente lido e sempre pronunciado con retintín) e que ignora que detrás diso está a súa experiencia de ensinante en galego, de creador de materiais didácticos e da súa xestión da Política Lingüística: non podemos caer naquilo que Antonio Machado deixou condenado naquel hemistiquio (“desprecia cuanto ignora”) do poema “A orillas del Duero”.
2. Director Xeral de Política Lingüística (1989-2000)
Como queda dito, Manolo Regueiro, catedrático de filosofía, coautor de varios libros de texto para ensinar en galego e dende Galicia, recibiu dúas chamadas importantes: unha, persoal, a facer unha reflexión sobre o espazo que a lingua galega pode e debe recuperar na sociedade democrática, posterior á ditadura, tras séculos de proscrición e mesmo de persecución; chamada tamén a clarificar cal é o espazo que lle debe corresponder ó castelán, ata agora mesmo exclusivo nas relacións formalizadas, e lingua familiar dunha parte da sociedade. É a hora do desquite? É a hora de redistribuír funcións entre as linguas? Ou é ahora de conquista-los que falan castelán para que falen tamén galego e de dar a tódolos cidadáns as mesmas regalías independentemente da lingua que falen? Esa é a clave da súa tese de doutoramento.
Pero Manolo Regueiro recibiu unha segunda chamada, menos teórica e máis comprometida: dirixir de 1989 a 2000 a Política Lingüística da Xunta de Galicia.
Para o primeiro compromiso tiña a experiencia da historia lingüística de España (semellante á de Francia e de moitos outros Estados do mundo). Pero tiña tamén a alternativa contraria de Suíza, que en cada comunidade só ten a tódolos efectos unha única lingua oficial (francés, italiano, romanche ou alemán) pero deben aprender no ensino outra lingua oficial e no Parlamento Federal, funcionan as catro (sistema semellante ó de Bélxica) ata o punto de que os billetes de francos suízos están impresos nas catro linguas e as moedas, por falta de espazo, só en latín.
Regueiro non entrou na Política Lingüística para subvencionar ideas que lle chegaban pola porta. Sei que non tódalas propostas que el fixo foron autorizadas polos cargos superiores a el, pero a enumeración dos asuntos da súa xestión pode iluminar para nós o traballo que fixo e tamén a visión que el tiña das necesidades da lingua galega.
En 1989, cando Regueiro chega á Dirección Xeral de Política Lingüística, dentro da Consellería de Educación, o galego xa ten Normas académicas (1982), xa é materia de estudo nas aulas (1983), xa o Centro Dramático Galego lle abre as portas do teatro (1984), xa ten Radio exclusiva (RG 1985) e Televisión propia (TVG 1985), xa Paz Lamela Vilariño, predecesora, fixera aquela cordial campaña “Fálalle galego” (1985); o galego xa é lingua oficial da USC (1985) e das Universidades de Vigo e da Coruña (1990). É certo que en 1986 o Tribunal Constitucional declara inconstitucional o deber de coñecemento do galego (establecido na Lei de Normalización Lingüística de Galicia de 1983) pero xa é lingua vehicular de, polo menos, unha materia (1987) no ensino. En 1987 créase a Escola Galega de Administración Pública (para formar funcionarios con competencia lingüística en galego) e en 1988 unha Lei declara o galego lingua oficial de uso ordinario nos concellos. No ámbito relixioso, en 1989 o galego está xa instalado (minoritariamente) na liturxia e xa dispón da ferramenta básica: un Misal (1968), un Novo Testamento (1980) e mesmo unha completa e boa tradución da Biblia (1989).
Obsérvese que o cargo ó que chega Manuel Regueiro é Dirección Xeral dentro da Consellería de Educación e iso limita o ámbito de intervención a esa Consellería e exclúe a intervención en tódalas outras Consellerías.
Lembremos, logo, algúns fitos relacionados coa lingua galega nos que andou tamén a man de Manuel Regueiro.
1989 Manuel Fraga convértese en Presidente de Galicia e Manuel Regueiro en Director Xeral de Política Lingüística, dentro da Consellería de Educación.
1990 Créase dentro da Xunta de Galicia unha Comisión interdepartamental para coordina-la Normalización Lingüística na institución autonómica, para posibilita-la colaboración de Política Lingüística con tódolos Departamentos da Xunta de Galicia. Esta primeira intervención de Manuel Regueiro, que parece puramente burocrática, é transcendental e dá idea do concepto que tiña da función normalizadora do idioma que a Xunta de Galicia tiña que exercer.
1991 Créanse os Equipos de Normalización Lingüística nos Centros educativos.
1992 Créanse os Servizos de Normalización Lingüística nos Concellos.
O Consello de Europa aproba a Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias, que ampara e fomenta esas linguas que falan uns 40 millóns de persoas. España foi un dos primeiros asinantes neste ano (5.11.1992) e ratificaríaa coa sinatura do Rei Juan Carlos o 2.2.2001. Esta Carta Europea cambia moito a situación legal das linguas minoritarias. Porque non só é un compromiso estatal moito máis explícito cá Constitución na defensa do galego, vasco e catalán senón porque, ademais, crea unha inspección internacional periódica con informes de obrigado cumprimento. Francia, por exemplo, asinouna en 1999 pero nunca a ratificou.
1993 Para complementa-lo traballo que se fai nas Universidades e na RAG, a Xunta de Galicia crea o Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro (Decreto 25/1993, do 11.2.1993; DOG 19.2.1993) que cambiaría de nome por Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades (Decreto 330/1997; DOG 27.11.1997). Adscríbeo á Dirección Xeral de Política Lingüística que exerce a dirección administrativa aínda hoxe no 2020. Un catedrático de Universidade (Constantino García) será o coordinador científico dos diferentes proxectos de investigación, no que axiña virán tamén investigar titulados estranxeiros. As súas áreas de traballo: terminoloxía, síntese de voz, tradutor automático, corpus do galego actual (CORGA), bibliografía informatizada da lingua galega (BILEGA), informes anuais de literatura, dicionario de termos literarios (DITERLI), corpus de documentos latinos de Galicia (CODOLGA), corpus da literatura medieval galega (edición e base de datos da Lírica Profana Galego-Portuguesa), bibliografía de referencia do Arquivo Galicia Medieval; recuperación e difusión de revistas de cultura galega de Galicia e da emigración; fraseoloxía galega. Nese Centro, ademais, deseñaríanse os contidos e actividade do actual Museo Pedagóxico Galego (MUPEGA).
Neste ano iníciase a promoción exterior da lingua galega: cursos de lingua e literatura galega para os emigrantes e creación de cátedras, lectorados e centros de estudos galegos en universidades españolas e estranxeiras e tamén haberá bolsas de investigación de 3/6 meses para proxectos de filólogos estranxeiros no Centro Ramón Piñeiro. Os cursos de verán para persoas de fóra de Galicia xa se viñan celebrando dende 1988.
1994 Empeza a funcionar o Centro Ramón Piñeiro e tamén aparece o primeiro xornal en galego: “O Correo Galego” (dende 2003 “Galicia Hoxe”).
1994-1996 Patrocínase a elaboración pola RAG do Mapa Sociolingüístico de Galicia: “Lengua inicial y competencia lingüística” (I), “Usos” (II), “Actitudes” (III), aínda hoxe louvado polos especialistas estranxeiros como o mapa europeo máis extenso e obxectivo e sen silencios sobre os puntos fracos, como era daquela o de Cataluña, que non ofrecía datos sobre o uso real do catalán.
1995 Novo decreto que establece que nos niveis obrigatorios do ensino terá que haber como mínimo un terzo de materias en galego.
2001 O Reino de España, como dixen, ratifica o 2.2.2001 coa máxima solemnidade (sinatura do Rei) a súa adhesión á Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias, que cambia moito a situación legal das linguas minoritarias.
Encontro de Centros de Estudios Galegos
3. Regueiro e a fraseoloxía galega
A fraseoloxía é, en tódalas linguas, a lingua convertida en obra de arte, obra de ourives. É privilexio (aparentemente espontáneo) da xente que traballa máis preto da terra e do mar e non precisamente patrimonio dos escritores. Tratábase de empezar a exhumar materiais inéditos, ir creando un corpus fraseolóxico e un corpus doutrinal. A incorporación desta liña de investigación ó Centro Ramón Piñeiro permitiu avanzar moito na elaboración dun “Corpus Fraseolóxico Galego” e tamén permitiu que, nos 18 números anuais publicados de “Cadernos de Fraseoloxía Galega” e seguindo tódolos controis das revistas científicas, encontremos hoxe traballos de 187 autores de 24 países e catro continentes.
Nos estudos modernos de fraseoloxía leva a dianteira Rusia e, en parte, Alemaña. A fraseoloxía en España tivo moitos colectores e observadores (coma o P. Sarmiento). Pero o estudo da estrutura, semántica, funcións e tradución a outra linguas renaceu en España con Julio Casares en 1950 e, sobre todo, nun Coloquio Internacional “Oralidad y escritura. Literatura paremiológica y refranero” (19-29.11.1993) que organizou en Francia, na Université d’Orléans, un catedrático español (Ángel Iglesias Ovejero). A inmediata aparición en Madrid da revista “Paremia” facilitou a aparición das actas dese Coloquio coas 38 comunicacións (Paremia 2, 1993; 282 p.) e facilitou tamén a confluencia de tódolos interesados polo tema na Península Ibérica. A propia revista xa convocou en 17-20.4.1996 o I Congreso Internacional de Paremiología con 101 comunicantes (Paremia 6, 1997; 639 p.). Alí estivo presente tamén a paremioloxía galega.
Volvendo a Galicia, a creación en 1993 e inauguración en 1994 do Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro supuxo un novo motor da investigación da nosa cultura en galego. Quedou adscrito á Dirección Xeral de Política Lingüística, hoxe Secretaría Xeral.
Un día de marzo de 1994, sendo eu profesor de latín no Instituto de Marín, recibín a comunicación do Coordinador Científico do Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro (Constantino García González) que me falaba tamén en nome do Conselleiro de Educación (Piñeiro Permuy) de que, como funcionario da Consellería de Educación, destinado no Instituto de Marín, pasaba a traballar exclusivamente no Centro Ramón Piñeiro para realizar traballos de fraseoloxía galega, se non tiña inconveniente. Era unha oferta inesperada e honrosa pero tiña a dificultade do meu domicilio familiar en Poio, que a miña muller, profesora en Pontevedra e nai de dous fillos, xenerosamente apoiou.
Aconselláronme crear uns “Cadernos de Fraseoloxía Galega” que nos primeiros cinco números respondían a ese título pero a partir do seis autorizáronme a darlle a estrutura dunha revista científica con seccións fixas, cos habituais sistemas de dobre revisión anónima e aberta, a pesar do nome, á fraseoloxía de calquera país do mundo pero sempre publicada en galego. Feliz decisión, porque nos 18 números publicados hai traballos de 187 autores de 24 países e catro continentes. Feliz decisión, porque nunca ningún autor, por relevante que fose, manifestou dificultade a publicar un traballo inédito seu en lingua galega. Para min é unha das máis felices sorpresas do proceso de normalización da nosa lingua.
Pero hai un punto de inflexión en 1997 que ten moito que ver con Manuel Regueiro Tenreiro. Soliciteilles a el e a Constantino García que autorizasen e financiasen dende a Dirección Xeral a celebración en Compostela do I Coloquio Galego de Fraseoloxía, do 15-20.9.1997, ó que foron convocados grandes especialistas de Rusia, Cuba e Alemaña (os países con máis anos de experiencia na especialidade), España, Colombia, Francia, Inglaterra e Portugal. Alí descubrimos camiños que outros xa percorreran e establecemos contactos de asesoramento frutífero para a fraseoloxía galega. Lembro que na clausura daquel I Coloquio, Regueiro Tenreiro dixo que o único que non lle gustara era que lle chamásemos I Coloquio, porque “a experiencia demostra que os primeiros dunha serie chámanse simplemente Coloquio e que, cando este se chama I Coloquio, a fada impide que haxa segundo”. Pois iso foi o que pasou: 23 anos despois aínda non encontrámo-los recursos para organiza-lo II Coloquio Galego de Fraseoloxía. Este tamén era Manuel Regueiro.
No Centro Ramón Piñeiro había unhas bolsas, creadas pola Dirección Xeral de Política Lingüística, destinadas a que licenciados estranxeiros investigasen durante tres ou seis meses asuntos de cultura galega. Visto que a fraseografía rusa é a que vai máis adiantada no estudo destes materiais, no Consello Científico propuxen que destinasen dúas bolsas para que dúas licenciadas seleccionadas pola Universidade de San Petersburgo, Ekaterina Lossik e Ekaterina Guerbek, viñesen traducir ó galego cadansúa obra de estudo obrigatorio na Universidade de San Petersburgo, da autoría de Valerii Mokienko: “As imaxes da lingua rusa. Ensaios históricos, etimolóxicos e etnolingüísticos sobre fraseoloxía” (380 páxs.) e “Fraseoloxía eslava. Manual universitario para a especialidade de lingua e literatura rusas” (502 páxs.).
E quero deixar constancia do alto de nivel de galego con que chegaron a Compostela aquelas universitarias rusas, que realizaron a tradución aquí e dentro do prazo: publicounas xuntas no ano 2000 o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades (Xunta de Galicia: Santiago de Compostela) con asistencia do autor. Cónstame que fraseólogos españois e de países hispánicos, pero tamén dalgún outro país latino, chegaron a entrar na doutrina fraseolóxica de V. Mokienko por esta tradución galega que Manuel Regueiro propiciou. Dígoo, porque isto tamén permite ver quen era Manuel Regueiro.
Quero finalmente ofrecer un catálogo das publicacións do Centro Ramón Piñeiro no tempo en que Manuel Regueiro formou parte da súa dirección, aínda que obviamente varios traballos culminaron con posterioridade. Por exemplo e sen saír do meu, o monumental arquivo paremiolóxico “Refraneiro galego e outros materiais de tradición oral”, de Francisco Vázquez Saco, cóengo de Lugo, publicouse no 2003, cando Manuel Regueiro xa non estaba na Dirección Xeral. Pero debo dar testemuño de que só o aval de Manuel Regueiro conseguiu que a familia confiase no noso proxecto de ordenación e edición e que así puidésemos ordenalo e facerlle unha digna edición en papel e dixital.
Ferro Ruibal, primeiro á esquerda, na presentación do libro sobre Filgueira Valverde
Apéndice
55 Publicacións do Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro durante a xestión de Manuel Regueiro Tenreiro (1994-2000) e baixo a coordinación científica de Constantino García González.
2 Recursos accesibles en liña
BILEGA: Bibliografía informatizada da lingua galega
MedDB: Base de datos da Lírica profana galego-portuguesa
Libros Título Número de publicación
Lingüística Euromosaïc. Producción e reproducción dos
grupos lingüísticos minoritarios da UE
(edición en lingua galega) 22
Repertorio bibliográfico da lingüística galega 11
Fraseoloxía Actas do I Coloquio Galego de Fraseoloxía 30
Refraneiro galego da vaca 6
As imaxes da lingua rusa. Ensaios históricos,
etimolóxicos e etnolingüísticos sobre fraseoloxía 50
Fraseoloxía eslava. Manual universitario para
a especialidade de lingua e literatura rusas 51
Cadernos de fraseoloxía galega 1.
Fraseoloxía do mar na mariña luguesa 52
Cadernos de fraseoloxía galega 2.
Refraneiro galego de Xesús Taboada Chivite 53
Terminoloxía Formulario notarial (TERMIGAL da Real
Academia Galega) (tamén en disquete) 39
Regulamentos municipais I (TERMIGAL da
Real Academia Galega) (tamén en disquete) 40
Literatura Actas das I Xornadas das Letras Galegas en Lisboa 38
Cantigas do mar de Vigo 34
Diccionario de termos literarios 37
Estudios galegos en homenaxe ó profesor
Giuseppe Tavani 4
Informe de literatura 1995 14
Informe de literatura 1996 25
Informe de literatura 1997 (tamén en CD-ROM,
contendo este e os dous informes anteriores) 36
Informe de literatura 1998 (tamén CD-ROM,
contendo este e mailos tres informes anteriores) 46
Lírica profana galego-portuguesa 19
Poética da novela de autoformación. O Bildungsroman
galego no contexto narrativo hispánico 18
Terra, mar e lume 15
Facsímiles A gaita gallega (A Habana 1885-1889) 49
Alba. Hojas de poesía. Follas de poesía
(A Coruña, 1948 - Vigo 1956) 8
Aturuxo. Revista de poesía e crítica (Ferrol 1952-1960) 2
Cristal (Pontevedra 1932-1933) 29
Cultura Gallega (A Habana 1936-1940)
(Edición dos anos 1936-1937) 43
Galiza (Mondoñedo 1930-1933) 41
Gelmírez. Hojas de otoño a primavera
(Santiago de Compostela 1945-1946) 12
La Alborada (A Habana 1912) 42
La Noche. Suplemento del Sábado
(Santiago de Compostela 1949-1950) 20
La Tierra Gallega (A Habana 1915) 42
Plumas e Letras en La Noche (1946-1949) 13
Posío (Ourense 1945-1946) 9
Posío, Arte y Letras (Ourense 1951-1954) 17
Resol (Galicia 1932-1936) 28
Narrativa A cruz do salgueiro de Xesús Rodríguez López 23
e poesía Alira de Elfe, A Reina Loba e outros relatos
recuperada de Manuel Lois Vázquez 26
Baixo do alpendre e outros relatos de M. P. Amor Meilán 27
Obra narrativa en galego de Heraclio Pérez Placer 33
Paja brava de El Viejo Pancho 31
Salayos e outros poemas de Manuel Núñez González 35
Filosofía A filosofía krausista en Galicia 3
e Ensaio Castelao humorista 16
Ética xeral 47
Fundamentos antropolóxicos da obra de Castelao 44
Hamlet e a realidade cunqueirana 10
Historia do pensamento antropolóxico de Galicia 48
O Padre Feixoo, escolástico 7
O pensamento rexeneracionista de Eloy Luís André.
Do europeísmo ó galeguismo 21
Suma da lóxica 45
Varia
Biografía Lembranza de Ramón Piñeiro. Catro discursos. 1
Ramón Piñeiro (vídeo-libro) 24
Cine Filmografía galega. Longametraxes de ficción 32
Outros Guía de alimentación 5
