Cando Manuel Fraga Iribarne tomou a decisión da creación do Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro (que en 1997 mudaría o seu nome polo actual de Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades), a proposta do Conselleiro de Educación Juan Piñeiro, encargou da súa posta en marcha a Manuel Regueiro, coa orientación académica de Constantino García. Manuel Regueiro Tenreiro foi unha persoa crucial para poñer a andar o primeiro Centro de investigación público de lingua e literatura galegas de dependencia gobernamental, pero foi sobre todo un traballador infatigable para a súa proxección e boa imaxe tanto dentro coma fóra de Galicia.
Non esaxero se digo que Manuel Regueiro foi o responsable das entidades das que dependeu o CIRP nos anos que leva de vida (Dirección Xeral de Política Lingüística e Secretaría Xeral de Política Lingüística) que máis esforzo e máis tempo lle dedicou á atención do Centro. Foron moi excepcionais as veces en que non acudiu ás reunións semanais do Consello executivo, que facía un seguimento directo e continuado do desenvolvemento dos proxectos. Cada mes reunía o Consello científico, ao que pertencían todos os directores de proxectos, para coñecer de primeira man os seus problemas e tratar de cubrir as súas necesidades. Eran reunións as do Consello científico, por veces, tensas, pero ás que todos acudiamos coa ilusión de situar o Centro Ramón Piñeiro na vangarda da investigación lingüística e literaria de Galicia, e nelas M. Regueiro sempre sabía atopar a solución máis acaída e máis sensata para cada un dos problemas. A reunión anual do Consello reitor, á que sempre asistía o Presidente da Xunta, era un verdadeiro acontecemento cultural, no que non só se daba conta do traballo realizado durante o ano e da planificación para o curso seguinte, senón que tamén se aproveitaba para a divulgación da investigación do Centro e para facer un grande acto de presentación pública das publicacións máis relevantes do ano.
Moitos son os logros que Manuel Regueiro acadou no Centro Ramón Piñeiro nos anos en que estivo baixo a súa supervisión, e non é este o lugar de facer a historia do Centro neste período (desde a súa creación no 1993 ata o 2000). Só quero salientar un aspecto que foi un leit motiv e unha preocupación constante na súa actuación: a vontade de internacionalización do galego. Manuel Regueiro, bo coñecedor dos ideais do Grupo Nós (do que este ano estamos a celebrar o centenario da súa constitución legal), sabía que Galicia ten que mirar o mundo por riba das fronteiras do Estado, entrar en contacto e interactuar cos movementos internacionais e, de maneira especial, manter unha comunicación fluída cos países de Europa.
Como digo, a proxección internacional foi, aconsellado polo daquela coordinador científico Constantino García, unha directriz estratéxica do Centro, que se facía efectiva no funcionamento e actuación dos grupos de investigación que levaban a cabo a súa actividade no seu seo. Foi esta vontade a que levou a facer normal que os responsables de cada proxecto establecesen contactos con grupos de investigación doutros países que traballaban en liñas temáticas semellantes, que se fomentase un notable nivel de colaboración con estes grupos e mesmo que se integrasen investigadores de fóra de Galicia no desenvolvemento dos proxectos do centro.
A investigación no Ramón Piñeiro tiña e ten que estar ao servizo das necesidades de Galicia, pero tanto Manuel Regueiro Tenreiro como Juan Piñeiro Permuy (daquela Conselleiro de Educación) sabían moi ben que Galicia tiña un déficit de autoestima interior e de recoñecemento no exterior, e que era necesario achegala á modernidade. Por iso insistían unha e outra vez na necesidade de dar a coñecer os avances científicos do Centro no interior da nosa Comunidade, pero sobre todo en congresos e manifestacións internacionais, para poñer en valor a investigación realizada en Galicia. Na súa etapa todos os investigadores do Centro daban a coñecer os seus logros nos principais eventos internacionais relacionados cos proxectos desenvolvidos no Centro. E non só isto, senón que tamén era práctica habitual que o Centro organizase algún Congreso ou Simposio internacional sobre os temas que nel eran obxecto de investigación, para que os investigadores estranxeiros coñecesen de primeira man o traballo aquí realizado.
A colaboración con outros grupos de investigación puxo sobre a mesa a conveniencia de crear unhas bolsas de estadías para investigadores estranxeiros, que pasaban entre un e nove meses colaborando (nuns casos aprendendo e noutros ensinando) nalgún dos proxectos que se desenvolvían no Centro. E por esta vía chegaron a Santiago non poucos investigadores e investigadoras de Brasil, Arxentina, Francia, Italia, Alemaña, Inglaterra, Polonia, Romanía, Rusia…, que hoxe se ocupan do estudo da lingua e literatura galegas nos seus respectivos países.
Unha mirada especial merece a atención prestada aos países de América nos que o fenómeno migratorio galego tivo un maior impacto. A todos eles Manolo Regueiro lles prestou unha dedicación particular e agarimosa, que trouxo da man a recuperación e posta en valor do precioso legado cultural deixado polo asociacionismo galego neses países, de maneira moi particular en Arxentina e Cuba. Sirvan de mostra as edicións facsimilares que o Centro Ramón Piñeiro realizou nesa época das revistas La Tierra Gallega, La Alborada, Cultura Gallega, A Gaita Gallega, todas elas publicadas na Habana, ou Resol, que durante os anos 1937 e 1938 se publicou en Bos Aires. Neste labor de recuperación foi fundamental o traballo de Luís Alonso Girgado, por encargo do propio M. Regueiro.
Foi tamén na etapa en que Manuel Regueiro exercía a función de Director Xeral de Política Lingüística cando se deu a coñecer en Galicia, por primeira vez, unha mostra da produción literaria de países cos que Galicia historicamente apenas tivera contacto cultural e que, xa que logo, era practicamente ignorada no noso país. Nesta liña hai que inserir, por exemplo, “Terra, Mar e Lume. Poesía de Bosnia-Herzegovina, Bulgaria, Croacia, Eslovenia, Macedonia, Montenegro e Serbia” (obra preparada e traducida por Úrsula Heinz de Lorenzo) ou a “Antoloxía do conto neozelandés” (edición preparada por María Fe González Fernández).
Na mesma liña de pensamento e actuación de fomentar o estudo e a investigación da lingua, da literatura e da cultura galegas en todo o mundo hai que incardinar a creación dos Centros de Estudos Galegos nun gran número de Universidades de todo o mundo, a maioría deles promovidos por Manuel Regueiro. Aínda que a posta en marcha dos Centros de Estudos Galegos era un labor propio do goberno galego (e, particularmente, da Consellería de Educación), os contactos para a súa creación non poucas veces se levaron a cabo desde o Centro Ramón Piñeiro. En todo caso, Centros de Estudos Galegos das Universidades de Oxford (actualmente co nome John Rutherford Centre for Galician Studies), de San Petersburgo, da Universidade Nova de Lisboa, de Cracovia, de Roma, de Perugia, de Helsinki, de Berlín, da Habana, de Montevideo, de Salvador de Baía, ou da Universidade Estadual do Ceará, entre moitos outros, levan o selo de Manuel Regueiro Tenreiro. Eu mesmo tiven a oportunidade de poñer en marcha no ano 1994, por encargo seu, nunha estadía como profesor invitado na Universidade de París III Sorbonne Nouvelle, o Centro de Estudos Galegos desta universidade, que dirixiu nos primeiros anos o hispanista Michel García, profesor desa Universidade. Naquela ocasión pediume tamén que mirase se atopaba un local axeitado en Paris para montar un Centro da cultura galega, que servise de referencia e de escaparate para dar a coñecer a cultura galega en París, e como lugar onde poder celebrar periodicamente actividades relacionadas con Galicia. Manuel Regueiro trataba de emular, probablemente, o Centre d'études catalanes, cun precioso edificio do século XVII en pleno Marais, que lle fora cedido polo concello de París en 1972 cando se achaba nun estado ruinoso, e que foi rehabilitado grazas á achega de moitas entidades e empresarios cataláns, e que naquela época era un lugar de enorme vitalidade e dinamismo na difusión da lingua e da cultura catalá. Pero, desafortunadamente, xa non estabamos no ano 1972, cando o concello de París cedía con facilidade os edificios do Marais coa condición de que fosen rehabilitados para adecentar e darlle vitalidade ao barrio, e as opcións que se ofrecían implicaban un investimento e uns gastos que superaban a dispoñibilidade financeira para este fin, a non ser que se saíse do núcleo da cidade.
Para rematar permítanme, aínda que saia un chisco do perfil que quero destacar da súa personalidade, que reproduza unhas liñas que escribiu para a súa lectura nunha mesa redonda programada dentro dos actos de celebración do 25º aniversario da creación do Centro Ramón Piñeiro, á que estaba convidado (en realidade era, xunto con Juan Piñeiro Permuy, un dos convidados de honra, como responsables da posta en marcha do CIRP) e na que non puido participar por razóns de saúde, aínda que o intentou ata o último momento. Nas súas palabras fala do papel do Centro Ramón Piñeiro na posta en marcha do Museo Pedagóxico Galego (MUPEGA), pero ao longo do texto déixase ver a xenerosidade e o respecto co que trataba sempre aos demais. O texto, que no seu nome lin ao comezo da mesa redonda o 12 de xullo de 2018, di así:
Despois de saudar cordialmente a todas e todos, debo desculparme por ter fallado na asistencia a esta importante cita. A razón da ausencia é ben sinxela. No Servizo de Oncoloxía do Hospital “Lucus Augusti” (o mellor do mundo mundial), dixéronme: “Manuel, andas un pouquiño baixo de defensas”, eu traduzo: o motor está “gripado”.
Agradezo a oportunidade que me brinda o Sr. Director Científico do Centro para ler estas “sinxelas verbas” e así felicitar a tódalas persoas que tanto e tan ben traballaron e traballan neste apaixoante proxecto. Declaro ferventemente que me sinto fachendoso de ter pertencido ao Centro Ramón Piñeiro e tervos de compañeiras e compañeiros. Asemade, quero pedir perdón polos fallos que, sen dúbida, cometín.
Diríxome aos que ían ser compañeiros de mesa redonda, a Xesús Paulo, Marisol e Anxo para agradecerlles o interese que tiveron na continuidade do Centro e felicitalos pola súa xestión no cargo directivo en Política Lingüística. Inclúo, loxicamente, nesa felicitación a Valentín, polo acerto na misión que agora tan ben desenvolve. Non podo esquecerme daqueles que nos precederon e puxeron os alicerces do que puidemos facer despois a prol da nosa lingua, por conseguinte, a favor de Galicia. Refírome a Antón Santamarina, Paz Lamela Vilariño, ao amigo Manolo Taboada (que xa pasou á outra beira do río Ameles), a Adolfo de Abel Vilela o meu predecesor na Dirección Xeral.
Sobre o tema que nos reúne hoxe, sobre a xénese e desenvolvemento do Centro, xa falou esta mañá o meu grande amigo e, aínda se cabe, mellor Conselleiro D. Juan Piñeiro Permuy. Polo tanto, eu non teño máis que engadir. Sobre a personalidade de D. Juan e o papel deste profesional da educación creo que xa se sabe bastante. O que case ninguén sabe é que el foi a persoa que me ensinou a escribir as primeiras letras na Escola de San Bollo, na parroquia de Perbes. Ocorreu así: a Sra. Mestra (Dna. Isolina del Río Rey) regalábanos ás pequerrechas e aos pequerrechos “papel-secante”. O alumno mellor da única aula, Juán (“o fillo menor da Sra. Consuelo e do tío Piñeiro”), mentres a Señora Mestra atendía a outro grupiño, escribíanos a mostra da letra e axudábanos a imitala ¡Con once anos, Juan xa exercía de mestre!
Desde que marchou D. Juan Piñeiro (foi destinado a presidir o Consello Escolar do Estado) e a data do 13 de xullo do 2000, na que cesei oficialmente da Dirección Xeral, a actividade do Centro Piñeiro continuou con normalidade agás en pequenos matices de estilo. No ano 1999 aumentou a carga de traballo, dado que o goberno da Xunta acordou, mellor dito, recordáronlle, que estaba por cumprir unha “proposición non de lei” aprobada polo Parlamento de Galicia en 1988. Nese acordo instábase “á Xunta a crear unha Biblioteca e Centro de Documentación e Difusión Pedagóxica de Galicia”. Isto considerouse que se cumpría creando o Museo Pedagóxico de Galicia. Na Consellería de Educación decidiron encomendar esa tarefa á Dirección Xeral de Política Lingüística.
Fíxense nun detalle: A proposición non de lei foi aprobada no Parlamento no ano 1988. Nese momento gobernaba a Xunta o chamado “goberno tripartito” presidido por D. Fernando González Laxe. O Conselleiro de Cultura era D. Alfredo Conde e o de Educación D. Aniceto Núñez García. D. Emilio García Bonome era Director Xeral de Bachalerato, e D. Xosé Luís Novo Cazón Director Xeral de EXB. Estes directivos convocaron un concurso público para traballar no que se chamou “o equipo da reforma educativa”. Aquí concursei para a materia de Filosofía e fun escolleito. As persoas que citei deberían (en teoría) ter atendido a proposición non de lei antecitada, pero non foi así. Casualidades de vida! A quen, once anos despois, se lle encargou encetar a posta en marcha do MUPEGA foi a unha persoa que eles seleccionaron para colaborar no seu equipo.
Seguro que se estarán a preguntar: que ten que ver isto co Centro Ramón Piñeiro? Pois ten relación, xa que, recibida a encomenda, constituíuse no Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades un equipo de traballo de investigación dun futuro Museo Pedagóxico, do que se encargou, como director da investigación, ao profesor D. Vicente Peña Saavedra.
Desde ese momento comezamos unha actividade moi intensa e froitosa. O equipo básico foi o persoal dos sete Centros de Recursos da Consellería, dos Gabinetes de Normalización das Delegacións Provinciais e tamén persoas voluntarias anónimas. Por certo, unha desas persoas foi un xove licenciado en Filoloxía galega, que nunha ocasión acompañaba a un grupo (creo que de Sabucedo). Alguén me informou que era o Técnico de normalización do Concello da Estrada. Supoño que xa saberedes de quen estou a falar, pois de… Valentín García Gómez.
En xeral, este primeiro equipo tivo moitas facilidades, aínda que, para ser sincero, a tarefa máis dura foi a de pedir e conseguir materiais para o fondo museístico. Infelizmente, nalgúns casos, asomou o minifundismo. Aínda recordo hoxe a dous compoñentes dun Centro de Recursos rozando silvas e toxo, para entrar nunha escola pechada e recoller o material que alí había. Grazas ao traballo deste primeiro equipo, en xuño do ano 2000 logramos, no Consello Escolar de Galicia, a aprobación do borrador de Decreto para a creación do MUPEGA (tiven o honor de ser o relator). Este trámite era preceptivo para levar o Decreto ao Consello da Xunta.
Estou a falar deste asunto con dous fins. Un é para solicitar que se corrixa un déficit que atopei na páxina web do MUPEGA que, ao narrar a creación do MUPEGA, non se di absolutamente nada desta primeira fase. Creo que por respecto e gratitude a ese equipo debía constar. O outro fin é o de resaltar as potencialidades e a eficacia dos equipos do Centro Ramón Piñeiro.
Remato, lamentando non estar con vostedes e desexo¡mil primaveras máis para o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades!.Asdo. Manuel Regueiro Tenreiro
Manuel Regueiro foi sempre un señor, que sabía escoitar e sabía dialogar, e que era quen de manter a amizade por riba de certas discrepancias ideolóxicas ou de diferenzas na análise de determinadas realidades. Nestas poucas liñas, tratei de fixarme nun trazo que foi pouco salientado da actuación política de Manuel Regueiro, que pon de manifesto a súa visión de superar o espírito de campanario, de dar a coñecer a realidade cultural da Galicia do interior e do exterior no mundo, de abrir as ventás de Galicia ao aire da modernidade, e de fomentar a colaboración internacional. Porque iso é a cultura creativa do século XXI, un constante diálogo entre o que herdamos, entre o noso patrimonio, e o que nos ofrecen os outros que teñen unha visión do mundo parcialmente distinta. Cultura é protección do herdo e diálogo, e tanto unha cousa como a outra eran unha preocupación constante na praxe de Manuel Regueiro.
