“Todos os seres humanos nacen libres e iguais en dignidade e dereitos e, dotados como están de razón e conciencia, deben comportarse fraternalmente os uns cos outros.”
Declaración Universal dos Dereitos Humanos, Artigo 1
Azar, destino
Por azar coñecín a Manuel Regueiro Tenreiro nos meses de maio-xuño do ano 2008. Foi no Departamento de Filosofía do IES Ánxel Fole de Lugo, cando acudín a presentarme formalmente como compañeiro con destino definitivo para a praza de Filosofía que deixara vacante a xubilación do profesor Abel Quiroga Gallego. No curso da primeira conversa, Manuel, que como catedrático de Filosofía exercía o cargo de Xefe do Departamento, indicoume as materias que debía impartir a partir do curso 2008-2009: “Educación para a cidadanía e os Dereitos humanos”, “Educación ético-cívica”, “Historia da Filosofía”. Non puxen ningún reparo a esta docencia. Pola contra, mostrei a miña ilusión pola substancia moral e cerna ética da mesma. Lembro que esta primeira actitude estrañoulle bastante porque, polo xeral, o profesorado ten dúbidas, incertezas e inquedanzas, no momento de impartir materias de Ética. Non obstante, quizais puido ser este entusiasmo o que facilitou que, desde ese primeiro día, puidesemos principiar unha conversa que só o seu falecemento interrompeu. Unha conversa aberta, sen prexuízos e sen límites, sobre a necesaria presenza da educación moral no currículo do ensino en Primaria, Secundaria, Bacharelato e, tamén, nos ciclos de Formación Profesional e Universidade. Un intercambio de ideas tolerante e amigable, con argumentos e posturas diferentes sobre como empregar a filosofía para educar na liberdade, en igualdade, para a xustiza. Un diálogo incesante, apaixonado e vehemente, sobre como ensinar filosofía moral nunha sociedade avanzada que se dota a si mesma dun cadro constitucional que consagra, simultaneamente, a soberanía popular e o imperio da lei.
Filósofo, profesor de Filosofía
Manuel Regueiro acumulaba a experiencia de participar na redacción de dous textos pioneiros de Filosofía en Galicia: “Introducción á Filosofía” (1979) e “Historia da Filosofía” (1980). Despois, da súa pluma, viron a luz: “Levantar a convivencia. Educación para a cidadanía 2º ESO” (2007) e “Maneiras éticas e contexto. Ética cívica 4º ESO” (2008). Esta labor, docente e filosófica, marcou as nosas conversas sobre ética. A súa dupla condición de filósofo e profesor de Filosofía servía para abalar prexuízos, ampliar perspectivas, cinguir, na medida precisa, os conceptos morais ás súas contornas máis aquilatadas e, sempre, pragmáticas. O seu carácter singular de docente, con magníficas dotes de orador (moi ben acollido, e recordado, polo alumnado do Instituto Ánxel Fole), e de filósofo moral (de trazos personalistas e, tamén, humanistas, ambos os dous ancorados na filosofía cristiá), envolvía as nosas conversas de empatía, escoita activa e, pola súa parte, ironía (transformada, moitas veces, en retranca sen mesura). O seu afastamento amable das correntes racionalista (francesa) e idealista (alemá), mesturado cun achegamento en escorzo ao estilo fenomenolóxico de Ortega y Gasset, tamén lle fai xustiza ao seu retrato. De feito, os seus xestos e modos fenomenolóxicos nas aulas, atentos ás formas e figuras da experiencia da mocidade, servían para establecer unha relación cordial e produtiva de ensino-aprendizaxe, manter unha vinculación próxima e construtiva co alumnado, que nel recoñecía un profesor (con coñecementos teóricos) mais, sobre todo, un mestre (con habilidades para imantar pensamentos orixinais, encontrar ángulos críticos, acompañar e guiar itinerarios de análise e comprensión da acción). Porén, este bosquexo fica incompleto de non salientar que a súa defensa da lingua galega, como vehículo de pensamento, expresión e docencia da filosofía era, desde a cordialidade nas formas e o acollemento das persoas, nidia e inequívoca. Tamén, engadiría, expansiva.
Preocupación común, comunidade de traballo
Nas nosas conversas, algunhas formais, outras informais, foi precisándose a formulación dunha preocupación común: como ensinar filosofía moral, aprenderlle ética á cidadanía dunha democracia do século XXI (isto é, o alumnado de ensino secundario e Bacharelato). A nosa inquietude radicaba en como fornecer os alicerces dunha información ética, clara e precisa, e dunha formación moral, crítica e en liberdade. Coincidimos na solución e no instrumento: a filosofía. A filosofía proporciona os conceptos de igualdade, liberdade, dignidade, dereito, democracia, persoa, autonomía, xustiza, deber, lei, paz, emancipación, por dicir algúns, sobre os que se edificou, e se está a edificar, a nosa forma de convivir. É o ambiente nutricio no que medran os ordenamentos xurídicos e políticos. Xa que logo, ensinar ética ao alumnado de ESO e Bacharelato, desde o punto de vista filosófico, é apropiarse, comprensiva e criticamente, da cultura política dos dereitos humanos, mais, tamén, dos modelos autoritarios que compiten contra ela. É, pois, a filosofía, e máis en detalle, a tradición europea da filosofía moral, quen axudou a construírmonos un diálogo construtivo e propositivo, desde posturas dispares, moitas veces afastadas e, con frecuencia, claramente diferenciadas. A filosofía foi a fonte dunha linguaxe compartida, un corpo conceptual, un estilo de argumentación, que ambos os dous podiamos asumir e desenvolver, coa vista posta na tarefa docente. Esta longa deliberación (case tres anos) foi a plataforma dunha comunidade de traballo cuxos encontros e coincidencias materializáronse no libro “Ser cidadán” (2011) e na súa versión en castelán “Saber convivir” (2011).
Ser cidadán, saber convivir
O proxecto “ser cidadán, saber convivir”, concibido e realizado en man común, pretende dar resposta a cinco demandas. Primeira, desenvolver con amplitude os currículos das materias de Filosofía na ESO e no Bacharelato. Segunda, elaborar un léxico (vocabulario) ético e político claro, que invite a pensar por conta propia. Terceira, desenvolver as competencias básicas na formulación de problemas, argumentacións e dilemas éticos, imprescindibles en democracia. Cuarta, encher un baleiro didáctico no ámbito do ensaio filosófico galego e español. Quinta, contribuír á normalización do uso da lingua galega na filosofía moral. A partir de aquí, os libros “Ser cidadán” e “Saber convivir” fóronse construíndo a partir dunha tese compartida: o ser humano é un ser social que convive cos demais seres humanos (parte I) nun entorno cidadán (parte II) no que é necesario desenvolver uns sentimentos morais básicos (parte III) que posibilitan o exercicio pleno da democracia (parte IV) e abren a unha nova maneira de entendermos e construírmos o ser civilizado (parte V). Para Manuel Regueiro esta formulación era moi importante: recolle a obriga legal e didáctica de impartir un currículo e, tamén, establece o compromiso do profesorado de Filosofía de explicar e promover un modelo de convivencia. Cal? O que pivota sobre a Constitución Española de 1978, o Estatuto de Autonomía de Galicia de 1981, e se inspira na Declaración Universal dos Dereitos Humanos de 1948.
Compromiso político, ensino
Para Manuel Regueiro o ensino da filosofía moral en democracia tomaba, e debía tomar, como punto de partida, os valores e principios éticos colectivos que inspiran, e se deducen, da Constitución Española de 1978. A continuación, e despois dun proceso de deliberación sereno, longo e crítico, nado nas aulas de todo o país, habería que volver sobre eles, e, de ser necesario, proceder a modificalos, melloralos, amplialos. Isto é, o ensino da filosofía moral debe formar parte dun ciclo de acción que nace da Constitución para retornar sobre ela, reformándoa, se é o caso. Segundo o parecer de Manuel Regueiro, a filosofía moral debía contribuír a este curso de acción democrático-deliberativo desde, por exemplo, a materia de “Educación para a cidadanía e os Dereitos humanos”, orientada, tal e como el a concibía, á aprendizaxe da correcta presentación de argumentos, non de simples opinións e preferencias, e de conceptos fundados na ética, non baseados en sensacións ocasionais ou sentimentos inxustificables racionalmente. A súa entrega a esta tarefa, no ámbito docente, foi a maneira, polo menos a que eu coñecín, de materializar o seu compromiso, desde o punto de vista ético e político, coa Constitución Española de 1978 mais, sobre todo, co artigo 1 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos, tan querido e citado por el nas súas aulas. Velaquí a razón de que figure no pórtico deste testemuño.
Bibliografía
Martínez Quintanar, Miguel Ángel & Regueiro Tenreiro, Manuel: “Ser cidadán”, Galinova, A Coruña, 2011.
Martínez Quintanar, Miguel Ángel & Regueiro Tenreiro, Manuel: “Saber convivir”, Galinova, A Coruña, 2011.
Regueira Varela, Ramón; Area Míguez, Ramón; López Vázquez, Ramón; Regueiro Tenreiro, Manuel; Rivas García, Manuel: “Introducción á filosofía”, Galaxia, Vigo, 1979.
Regueira Varela, Ramón; Area Míguez, Ramón; López Vázquez, Ramón; Regueiro Tenreiro, Manoel; Rivas García, Manoel: “Historia da filosofía”, Galaxia, Vigo, 1980.
Regueiro Tenreiro, Manuel”: Levantar a convivencia. Educación para a cidadanía 2º ESO”, Galinova, A Coruña, 2007.
Regueiro Tenreiro, Manuel: “Maneiras éticas e contexto. Ética cívica 4º ESO”, Galinova, A Coruña, 2008.
