Pendurado nunha das paredes da casa, loce, desde hai ben anos, un pequeno prato coa figura de Ánxel Fole, sostendo cun aquel de resignación a faciana entre as mans mentres fita de esguello a quen pasa diante del. Arredor da cabeza, talmente como unha coroa feita de palabras en honor do escritor lucense, hai unha lenda na que se pode ler “Instituto de Ensino Secundario Ánxel Fole de Lugo”. É un pequeno agasallo, convertido cos anos nun monumento da memoria, que me fai lembrar unha fermosa tarde na que falei á rapazada do Instituto sobre a “Identidade Narrativa”, convidado polo profesor Manuel Regueiro Tenreiro.
Manuel seguía con interese a actualidade filosófica porque, alén de profesor, foi un escritor e investigador de temas filosóficos e tamén un filósofo que practicou esa difícil arte inaugurada por Sócrates que chamamos “ironía”, para compartir o saber. Non me atrevo a chamarlle “retranca”, aínda que me gustaría facelo porque é unha fermosa palabra, que personaliza a ironía socrática, deseñada como un dos elos da dialéctica para encamiñar ao interlocutor a momento, medio máxico e medio místico, no que recoñece a súa ignorancia e está disposto a avanzar no coñecemento.
Compartín con Manuel conversas e reunións de traballo no Centro Ramón Piñeiro para a Investigacións en Humanidades, do que foi director seis anos, para sacar adiante proxectos como o “Dicionario de Filosofía”, a súa derradeira publicación, na que colaboramos baixo a batuta de Ramón López Vázquez, cando Manuel loitaba a brazo partido coa enfermidade. Compartín tamén con el, e con dous ou tres amigos, momentos de intimidade arredor dunha mesa, nos que alimentamos o corpo e o espírito. Tivo a xentileza de presentar na Librería Trama de Lugo o meu libro “La historia de la Filosofía como nunca te la habían contado” a principios de xuño de 2018.
Tíñao recibido antes como Director Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia, nun dos nosos Encontros Internacionais de Filosofía no Camiño de Santiago, que vén organizando desde o ano 1993 a Sociedade Interuniversitaria de Filosofía (SIFA). Foi na IV edición dos Encontros, celebrada no ano 1998, dedicada ao tema “Identidade e Cultura: o papel da lingua. Reflexións desde a Filosofía”. Recibímolo tamén como relator na VIII edición dos Encontros, titulada “Concordia e Violencia: unha reflexión filosófica para o mundo de hoxe”. O libro de actas, publicado polo Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela, da testemuño da súa contribución titulada “Diálogo entre Identidades e Nacionalismo” (USC, 2007).
Intercambiamos, como adoita acontecer entre os da nosa profesión, libros e publicacións. Teño dedicado o seu libro “Modelo harmónico de relación lingüística: estudio en Galicia” (A Coruña, 1999), froito da súa tese de doutoramento “Identidad cultural y formas del lenguaje”, dirixida polo profesor Sergio Rábade Romeo e defendida brillantemente na Universidade Complutense no 1998. Tamén me entregou puntualmente os seus libros de texto “Maneiras éticas e contexto: Ética cívica” (A Coruña, 2008) e “Levantar a convivencia: educación para a cidadanía” (A Coruña 2008), escrito con tal mestría que foi quen deixar sen argumentos aos que non crían nesta materia, básica en calquera sociedade democrática. Escribiu a dúas mans co colega -e diría que discípulo predilecto- prof. Miguel Ángel Martínez Quintanar os libros “Ser Cidadán” (A Coruña, 2011), e o titulado “Saber convivir” (A Coruña, 2011). En realidade, Manolo Regueiro tiña experiencia abondo, ademais de mestría didáctica, logo de colaborar nos primeiros libros de texto de Filosofía escritos en galego, en concreto o titulado “Introdución á Filosofía” (Vigo, 1979) e “Historia da Filosofía” (Vigo, 1980). Tiña as cousas claras porque non só sabía senón acertaba a transmitilas de xeito didáctico e claro. Tanto que foi convidado a participar no V Seminario de Historia de la Filosofía Española, cun relatorio que titulou “Historia de la Filosofía en Galicia: líneas programáticas”, que se celebrou na Universidade de Salamanca, coordinado polo prof. Antonio Heredia Soriano en setembro de 1986. Dispoñemos do seu texto no libro de actas que se publicou en Salamanca dous anos despois.
Aínda que o seu gran tema de investigación, e ao que dedicou os seus mellores oficios como director xeral de política lingüística da Xunta de Galicia entre os anos 1989 e 2000, foi o da normalización da lingua galega. Dedicou unha manchea de traballos á lingua galega no ensino obrigatorio, á política lingüística en Galicia, á promoción da lingua galega e, como non, ao bilingüismo social en Galicia. Dedicou tamén ao pai do primeiro decreto que regulou en Galicia o emprego da lingua galega, Xosé Fernando Filgueira Valverde, un dos seus últimos artigos científicos, titulado “Filgueira Valverde, procurador en Cortes”. Escribiu tamén recensións na súa benquerida “Revista Galega do Ensino”, da que foi fundador, e artigos de opinión en GaliciaDigital e noutros xornais en papel. Foi, en suma, como moitos coñecen, un gran docente e un investigador e escritor de temas filosóficos. Mais tamén un filósofo galego, tanto pola súa actitude vital e existencial como polo emprego dunha finísima ironía, digna do Sócrates máis requintado.
Teño para min que a ironía filosófica é unha difícil arte, cando se executa con auténtica destreza, como facía o profesor Regueiro, en apoio dun argumento ou dunha idea coa que se busca cativar ao interlocutor. Unha arte moi acaída cando se practica ese modalidade de sabedoría que os gregos chamaron “phrónesis” (sabedoría práctica da vida ou tamén prudencia) e que aquí en Galicia poderiamos traducir por “sentidiño”. No seu libro “Irony and the Discourse of Modernity” (1990) o filósofo alemán Ernst Behler (1928-1997) falou da ironía como figura retórica, propia do mundo clásico; da ironía romántica; e da ironía dialéctica, a través da cal Hegel reconduce a exaltación do sentimento romántico.
Da ironía clásica escribiron, entre outros, Aristóteles e Cicerón nas súas obras sobre retórica. Esta modalidade, segundo Behler, caracterízase fundamentalmente en que a intención do falante oponse ao que realmente di. Regueiro practicou, abofé, esta modalidade clásica da ironía con calculada mestría, engadindo aos seus argumentos unhas pingas de ironía para espertar no interlocutor un pensamento propio a través dunha actitude analítica e crítica. Tanto que, ás veces, un chegaba a pensar que dicía o contrario do que pensaba para tirarlle ao interlocutor da lingua e descubrir deste xeito o que verdadeiramente pensaba sobre un asunto.
Así e todo, eu son máis de Quintiliano que de Aristóteles ou Cicerón, e gústame pensar, como defendeu o retórico romano, e moito tempo despois tamén Kierkegaard desde unha posición proto-existencialista, que a ironía, máis ca unha mera técnica retórica, é un xeito de entender a vida ou mesmo de entender a morte. O expoñente máximo desta concepción é Sócrates quen, cando estaba a piques de morrer, lembroulle ao seu discípulo Critón que lle debían un galo a Asclepio, o deus da medicina e das curacións, madía leva, e pregoulle que non se esquecese de pagarllo. “Para Critón -escribe Leopoldo Alas Clarín- aquela recomendación era sagrada: non quería analizar, non quería examinar se era máis verosímil que Sócrates só quixera dicir un chiste, algo irónico tal vez, o se se trataba da última vontade do mestre, do seu derradeiro desexo”. Tamén para Manuel a ironía era un xeito de entender a vida, unha mostra da súa perspicacia intelectual e intelixencia. Pois abofé que hai que selo para atinar coa dose xusta de ironía e co momento máis acaído para facer uso dela.
Aristóteles interpreta a ironía socrática como un xeito de rirse de moitos sofistas que se gababan de sabelo todo, cando en realidade o seu era só aparencia de sabedoría e non sabedoría auténtica. Aqueles sofistas, pensaban Sócrates, Platón e Aristóteles, eran uns baldrocas que cando falaban de calquera tema parecían galos a cacarexar. Esta ironía non era a que practicaba Manuel, alma chea de bondade e respecto polos seus semellantes, que posuía alén do coñecemento práctico da vida (“phrónesis”) aqueloutro da filosofía (“sophía”) e da ciencia (“episteme”). Tampouco cría na ironía destrutiva, de enfrontamento entre sentimentos opostos, do “Sturm und Drang”, lema que exemplifica o espírito do romanticismo, e que inspirou a disertación de Kierkegaard titulada “Sobre o concepto de ironía en constante referencia a Sócrates”, presentada para obter o título de “Magister Artium” en Teoloxía. Manuel Regueiro indica no seu libro “Ser Cidadán” que desexa atender e fornecer ao alumnado e ao público en xeral das ferramentas e destrezas básicas na formulación de problemas e dilemas éticos coa fin de que todos poidan “aprender a argumentar, non para dar opinións; para razoar, non para expresar sensacións. [...] Procuramos que o alumnado e as persoas interesadas sexan capaces de formular con máis precisión racional os seus problemas e inquedanzas”. Xa que logo, desbota a demagoxia sofista tanto como a tiranía das sensacións que agromou con forza no romanticismo e que chega ata a posmodernidade. A pregunta que fica no aire é se o seu alegato en prol da formulación racional ten que ver co terceiro tipo de ironía dialéctica que asociamos a Hegel, o filósofo que no eido filosófico situamos como o cumio do racionalismo.
Certamente non, a racionalidade na que cre Regueiro Tenreiro non é o racionalismo puro descrito por Hegel no Prólogo da “Fenomenoloxía do Espírito”, o “panloxismo” implícito na sentenza “todo o real e racional e todo o racional é real”. A razón na que cre e que defende Regueiro é deliberativa, construída a través do intercambio de razóns entre os seres humanos. Neste senso, afirma que “Ser reflexivo axuda a saír dos problemas na relación cos demais”. Unha idea que perfila unhas liñas máis adiante: “Se somos seres reflexivos temos a obriga de pedirlles explicacións ao demais polos seus actos, e os demais de esixírnolas a nós. Para que? Para entendelos e entender o mundo no que vivimos”. Por iso tampouco a ironía dialéctica hegeliana é a que compartiría Regueiro Tenreiro. Explícao á perfección Kierkegaard: “Na vida non se da endexamais unha posición tan ideal como a do sistema; non se ten en conta que a ironía, como calquera outra posición na vida, ten as súa tribulacións, as súas loitas, as súas recaídas, as súas vitorias”.
De tribulacións, loitas, recaídas e vitorias soubo moito Manuel Regueiro Tenreiro. Mais lonxe de facelo duro ou insensible co mundo, perfilou unha admirable personalidade como persoa e como intelectual. Aprendeu a relativizar as cousas, a distinguir o urxente do importante. Manuel era un home tan sabio como humilde. Velaí por que a ironía era a forma de ser e de estar no mundo máis acaída para el. No seu aparecer ante os demais adoptaba decote ese disimulo ou ignorancia humilde que está na orixe etimolóxica do termo “ironía” (εἰρωνείa - eironeia). Pero a súa era unha douta ignorancia, que tiña como horizonte a procura da felicidade. Como entendía Regueiro Tenreiro ese binomio entre sabedoría e felicidade? Dun xeito tan grandioso que calquera persoa de ben o subscribiría como ideal de vida: “Ser feliz sendo sabio é: ser respectuoso, reflexivo, libre, igual, xusto, equitativo, amigo, sincero, cordial, altruísta, comprensivo, valente, deliberativo, responsable, solidario, comunitario, civilizado, urbano, pacífico”.
Bibliografía Citada
Behler E.: “Irony and the Discourse of Modernity”, University of Washington, Seattle 1990.
Clarín, Leopoldo Alas: “El gallo de Sócrates” en “El gallo de Sócrates y otros cuentos”, Espasa-Calpe, Madrid 1973.
Kierkegaard, S.: “Sobre el concepto de Ironía”, Trotta, Madrid 2000.
López Vázquez, R. (coord.), Agís Villaverde, M., González Fernández, A., Martínez Quintanar, M. A., e Regueiro Tenreiro, M.: “Dicionario de Filosofía”, Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Xunta de Galicia, Santiago de Compostela 2019.
Martínez Quintanar, M. A. e Regueiro Tenreiro, M.: “Ser cidadán”, GaliNova, A Coruña 2011, p. 13.
Regueiro Tenreiro, M.: “A lingua galega no ensino obrigatorio”, en María Luz Suárez Castiñeira e Isabel Seoane (coords.): “Letras galegas en Deusto: Dez anos de estudios galegos 1991-2001”, Universidad de Deusto, 2001, pp. 15-22.
“La política lingüística en Galicia”, en “Lenguas, política, derechos”, Universidad Carlos III/BOE, Madrid 2000.
“Un xeito de promoción da lingua galega”, en “Scripta philologica in memoriam Manuel Taboada Cid”, Vol. 1, Universidade da Coruña, 1996, pp. 25-30.
“Bilinguisme social en Galice”, en “Lengas. Revue de sociolinguistique”, nº 47, Université Paul Valéry, pp. 119-130.
“Filgueira Valverde procurador en Cortes”, en “Cadernos Ramón Piñeiro, nº XXXI, Filgueira Valverde. Homenaxe”, Xunta de Galicia, 2015.
Colaboracións en GaliciaDigital: “Filgueira Valverde, 79 anos despois” (2015-11-17); “Obviedades e programas” (2015-05-19); “D. Sergio Rábade e D. Victor Corral: sentimentos persoais” (2015-04-21); “D. Xosé Filgueira. 18 anos despois” (2014-09-09); “Pregón das festas da Piringalla, 2009” (2009-05-15); “Glotopolítica e ineficacia” (2006-12-01); “A democracia nos partidos políticos” (2006-11-10); “Deriva lingüística” (2006-11-03); “Campaña catalana” (2006-10-27).
